Το επί θύραις έτος 2019, συμπληρώνονται 30 χρόνια από τον θάνατο του Γιάννη Τσαρούχη.
Με αφορμή αυτή την επέτειο, την οποία θα τιμήσουμε αξιοχρέως στην «Ιδιωτική Οδό», αλλά και την μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων εστιάζουμε σε δύο «Γεννήσεις» του Τσαρούχη. Η πρώτη βυζαντινότροπη και η δεύτερη ελληνότροπη.
Είναι γνωστό πώς ο εικοσάχρονος Γιάννης Τσαρούχης μαθητεύει στον Φώτη Κόντογλου (1930-1934). Ο Κόντογλου τον μύησε στο μεγαλείο της βυζαντινής τέχνης, στην λαϊκή αρχιτεκτονική και ενδυμασία. Έτσι, ο Τσαρούχης κάνει αρκετές αγιογραφίες μέχρι και τη δεκαετία του ’40 – όπως προκύπτει από την εργογραφία του – και αποκτά μεγάλη εμπειρία στην τεχνοτροπία της βυζαντινής αγιογραφίας.
Το 1946 αγιογραφεί την Γέννηση του Χριστού, τέμπερα σε τέσσερα χαρτόνια. Η σκηνή της Γέννησης αναπαριστάνεται με λαμπερά χρώματα, σε αντίθεση με την λογική του Κόντογλου, που ήθελε πιο γαιώδη χρώματα.
Ο ίδιος ο Τσαρούχης εξηγεί αυτή τη σχέση του με την βυζαντινή αγιογραφία: «Βλέποντας το αδιέξοδο στο οποίο οδηγεί η μεγάλη ελευθερία, πολλές φορές αισθάνθηκα την ανάγκη στη ζωή μου να μελετήσω, πειθαρχώντας σε μια παράδοση. Μπορεί να έχει κανείς όσες αντιρρήσεις θέλει σ’ αυτή τη σκέψη μου, αλλά δεν μπορεί να αρνηθεί ότι είναι ένα φαινόμενο φυσικό το να συνδέεσαι με το παρελθόν».
Στη Γέννηση του Χριστού, ο Τσαρούχης κρατάει το εικονιστικό μεταβυζαντινό πρότυπο. Το έργο επίσης φανερώνει την εκτίμηση, αφομοίωση και δημιουργική ανάδειξη των τεχνικών της Βυζαντινής Τέχνης εκ μέρους του δημιουργού. Ενδιαφέροντα στοιχεία είναι: το ξεκάθαρο και αυστηρό σχέδιο, ο λιτός προπλασμός, τα λαμπερά γήινα χρώματα, και ο καθαρός, απέριττος φωτισμός που κάνουν τη ζωγραφική αυτή να λάμπει.
Στην δεκαετία του 1940 έχουμε, επίσης μια ελληνοπρεπή «Φάτνη», νερομπογιά σε χαρτί (Ιδιωτική συλλογή).
Εδώ φαίνεται καθαρά πως ο Τσαρούχης εντάσσει στο χριστιανικό ρεπερτόριο τη δική του ελληνική εκδοχή: Μια φάτνη με τα σώματα των αγγέλων-φυλάκων να σχηματίζουν το ιερό σπήλαιο, με τον υιό του ανθρώπου στο κέντρο και την απλή μητέρα του Θεού να τον κρατά. Τονίζεται η σωματικότητα των ασωμάτων αγγέλων, αφού ο ίδιος ο Θεός ενδύεται σώμα χοϊκόν.
Η ελληνικότητα της παράστασης είναι πραγματικά εκπληκτικό εύρημα. Η Παναγία απεικονίζεται με λιτή παραδοσιακή ελληνική φορεσιά, όπως και ο μικρός Χριστός. Οι άγγελοι παραπέμπουν στους Τσαρουχικούς ναύτες, ενώ ελληνικές σημαίες κοσμούν το σπήλαιο. Όμως ο Τσαρούχης δεν ξεχνά την θεία προέλευση της παράστασης, γι’ αυτό και όλα τα πρόσωπα περιβάλλονται με χρυσό φωτοστέφανο, ενώ δεσπόζει και ο αστέρας επάνω του σπηλαίου.
Ο Τσαρούχης δεν ήταν σε καμία περίπτωση εθνικιστής, αλλά θεωρούσε πως ο ελληνισμός είναι οικουμενικό μέγεθος και υπήρξε το σπουδαίο όχημα του χριστιανισμού στο διάβα των αιώνων. Η συμβολή του στην αναζήτηση της ελληνικότητας από την γενιά του ’30 δεν ήταν ιδεολογική, αλλά οντολογική. Η ελληνικότητα συνιστούσε γι’ αυτόν υπαρξιακή υπόθεση.
Έχουν, όμως, μεγάλο ενδιαφέρον και οι επιγραφές στην Τσαρουχική φάτνη, που αποδεικνύουν πόσο μεγάλος θεολόγος ήταν. Πάνω από τον μικρό Ιησού υπάρχει η επιγραφή: «Ο υιός του ανθρώπου». Ο Ιησούς αναφέρεται ως ο «Υιός του Ανθρώπου» 88 φορές στην Καινή Διαθήκη. Η φράση «Υιός του Ανθρώπου» δείχνει ότι ο Ιησούς είναι ο Μεσσίας και ότι είναι πραγματικά άνθρωπος.
Στο κάτω μέρος της φάτνης του Τσαρούχη έχουμε την επιγραφή: «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε εις τον θάνατον αυτού εβαπτίσθητε». Ο Τσαρούχης ήξερε, φυσικά, το σχετικό απόσπασμα από την προς Ρωμαίους Επιστολή του Αποστόλου Παύλου (το οποίο διαβάζεται και στο μυστήριο του Βαπτίσματος), και έκανε συνειδητά την αλλαγή του προσώπου από πρώτο («Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθημεν εις τον θάνατον αυτού εβαπτίσθημεν») σε δεύτερο πληθυντικό, που θυμίζει άλλωστε και το αντί τρισαγίου ψαλλόμενον στις Δεσποτικές εορτές: «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε».
Ο Τσαρούχης, συνδέει τη φάτνη (δηλ.τη γέννηση) με τον θάνατο, όπως συμβαίνει άλλωστε και με την φάτνη του Χριστού, αλλά πάει κι ένα βήμα παραπέρα εντάσσοντας σ’ αυτή την παράσταση και το εν Χριστώ Βάπτισμα, ως μετοχή μας στο θάνατο και την ανάσταση του Κυρίου.
Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου