Στέκουν εκεί επί δεκαετίες ως ιστορικά τεκμήρια μιας άλλης εποχής. Υπέστησαν τη φθορά του χρόνου αν και χάρις στην στέρεη κατασκευή τους δεν μετατράπηκαν ποτέ σε ερείπια. Και τώρα ετοιμάζονται να ζήσουν μια δεύτερη ζωή με ένα σχέδιο ανάπλασης που θα τους δώσει ακριβώς την αρχική τους όψη. Τα Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, από αυτήν την άποψη, δεν αποτελούν μόνο ένα από τα πιο εμβληματικά τοπόσημα της Αθήνας. Συνιστούν και ένα θαύμα αντοχής στον χρόνο.
Το Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων και ο δημοσιογράφος Περικλής Δημητρολόπουλος επισκέφτηκε τα Προσφυγικά καταγράφοντας το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της ιστορικής αυτής γωνιάς της Αθήνας.
Ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Ευταξιόπουλος είναι γέννημα θρέμμα των Προσφυγικών. Γεννήθηκε το 1955 στο σπίτι που σήμερα χρησιμοποιεί ως γραφείο και κατοικία. Η γιαγιά του Δημήτρη Ευταξιόπουλου, πρόσφυγας από τον Πόντο, ήταν μία από τους τυχερούς που κληρώθηκαν για αγοράσουν το διαμέρισμα από το κράτος με ευνοϊκούς όρους. «Ήταν μια ιδιαίτερη κοινότητα τα χρόνια εκείνα. Κατ’ αρχάς υπήρχε πάρα πολύς κόσμος. Φανταστείτε 228 διαμερίσματα με τέσσερα άτομα το καθένα».
Οι οκτώ πολυκατοικίες κατασκευάστηκαν σε δυο φάσεις, από το 1933 έως το 1936. Οι δυο μπροστινές πολυκατοικίες επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας αποτελούνται από 24 διαμερίσματα, οι υπόλοιπες 6 από 30, ενώ κάθε πολυκατοικία από αυτές τις 6 έχει 5 ανεξάρτητες εισόδους. Ήταν ένα πολύβουο μελίσσι που συνέχισε να ζει ως τέτοιο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Αλλά ήταν τότε που η κυβέρνηση της εποχής «ανακοίνωσε εν αιθρία», όπως λέει ο Δημήτρης Ευταξιόπουλος, ότι τα Προσφυγικά θα κατεδαφιστούν για να μετατραπεί το οικόπεδο των σχεδόν 14,5 στρεμμάτων σε πάρκο αναψυχής.
Η ανακοίνωση εκείνη είχε δυο επιπτώσεις. Η μία ήταν να κινητοποιηθούν οι κάτοικοι που δεν μπορούσαν να φανταστούν τη ζωή τους μακριά από τα Προσφυγικά. Η άλλη όμως ήταν ο μαρασμός. Οι ιδιοκτήτες που αρνούνταν πεισματικά ως το τέλος να πουλήσουν ήταν 51. Στο μεταξύ όμως οι πολυκατοικίες είχε αρχίσει να κυριαρχεί η εικόνα της εγκατάλειψης ή τουλάχιστον μιας διαφορετικής ζωής αφού ήδη από τις αρχές του 2000 τα σπίτια που είχε αποκτήσει το κράτος άρχισαν να καταλαμβάνονται αρχικά από αντιεξουσιαστές και στη συνέχεια από πρόσφυγες και μετανάστες.
Αυτό σημαίνει πως η ζωή στα Προσφυγικά έχει το δικό της σύστημα κανόνων. Το αντιλαμβάνεται κανείς από την πρώτη στιγμή που θα περιπλανηθεί στους χώρους. Το πιθανότερο είναι πως θα τον πλησιάσει κάποιος εκπρόσωπος της «Συνέλευσης Κατειλημμένων Προσφυγικών» για να πληροφορηθεί τον λόγο της επίσκεψής του. Η Συνέλευση Κατειλημμένων Προσφυγικών, ή ΣΥΚΑΠΡΟ όπως είναι γνωστή στην κοινότητα των Προσφυγικών, είναι το αποτέλεσμα της «αυτοοργάνωσης» των καταληψιών.
Με τα δικά τους λόγια, «η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ σε συνεργασία με θεσμικούς φορείς και κρατικούς μηχανισμούς έχει αποφασίσει να προχωρήσει σε παρέμβαση ανάπλασης της γειτονιάς μας, απειλώντας ευθέως την παραμονή των κατοίκων-καταληψιών, που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της γειτονιάς».
Σύμφωνα με το σχέδιο της Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ, τα διαμερίσματα θα διατεθούν για κοινωνική κατοικία, (δικαιούχους επιδότησης ενοικίου, πρόσφυγες, φοιτητές αριστούχους, διδακτορικούς κτλ), για τους συνοδούς των ασθενών του Αγίου Σάββα και για χώρους μουσείου της Μικρασιατικής μνήμης. «Προβλέπεται η καταγραφή όλων όσοι διαμένουν χωρίς τίτλους και η ένταξή τους σε ένα πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας. Η προϋπόθεση είναι να καλύπτουν τα απαιτούμενα κριτήρια» επισημαίνει ο διευθύνων σύμβουλος της Ανάπλαση Νίκος Μπελαβίλας.
Το έργο δεν θα ολοκληρωθεί παρά σε μία τριετία. «Επιχειρησιακά δεν είναι καθόλου απλό. Δεν έχει ξαναγίνει στο παρελθόν, αλλά πιστεύω ότι θα τα καταφέρουμε» σημειώνει ο ίδιος.
Τα πρώτα χρόνια της κοινότητας
Τα Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, ως ένα από τα πιο εμβληματικά τοπόσημα της Αθήνας, συνιστούν και ένα θαύμα αντοχής στον χρόνο.
Θα αρκούσε ίσως ένα και μόνο στοιχείο για να εξηγήσει αυτήν την αντοχή των Προσγυγικών. Στις τέσσερις ώρες που, στο πλαίσιο του αρχιτεκτονικού θεσμού Open House, άνοιξε το σπίτι του στα Προσφυγικά ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Ευταξιόπουλος, πέρασαν το κατώφλι του περισσότεροι από 450 Αθηναίοι, ενώ η δυνατή βροχή της προηγούμενης ημέρας δεν εμπόδισε άλλους 250 να του χτυπήσουν το κουδούνι. «Κάθονταν στην ουρά υπομονετικά» λέει καθώς μας υποδέχεται. «Είχαν πραγματική περιέργεια».
Ο ίδιος είναι γέννημα θρέμμα των Προσφυγικών. Γεννήθηκε το 1955 στο σπίτι που σήμερα χρησιμοποιεί ως γραφείο και κατοικία και αν εξαιρέσει κανείς τα χρόνια των σπουδών του στη Θεσσαλονίκη και λίγα από τα χρόνια της εφηβείας του όπου η τετραμελής οικογένειά του μετακόμισε σε ένα μεγαλύτερο σπίτι λίγες δεκάδες μέτρα πιο μακριά, από τα Προσφυγικά δεν έφυγε ποτέ. «Ήταν λίγο δύσκολο να χωρέσουμε στα 55 τετραγωνικά μέτρα που ήταν κάθε διαμέρισμα» εξηγεί.
Τα Προσφυγικά αποτελούνται από 228 τέτοια διαμερίσματα. Οι οκτώ πολυκατοικίες κατασκευάστηκαν σε δυο φάσεις, από το 1933 έως το 1936. Οι πρώτες τέσσερις πολυκατοικίες φέρουν την υπογραφή του πολιτικού μηχανικού Δημήτρη Κυριακού και βαφτίστηκαν με τα πρώτα τέσσερα γράμματα της αλφαβήτου: Α, Β, Γ, Δ. Την κατασκευή των υπόλοιπων τεσσάρων (Ε,Ζ,Η,Θ) ανέλαβε ο αρχιτέκτων μηχανικός Κίμων Λάσκαρης. Οι δυο μπροστινές πολυκατοικίες επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας αποτελούνται από 24 διαμερίσματα, οι υπόλοιπες 6 από 30, ενώ κάθε πολυκατοικία από αυτές τις 6 έχει 5 ανεξάρτητες εισόδους.
Η γιαγιά του Δημήτρη Ευταξιόπουλου, πρόσφυγας από τον Πόντο, ήταν μία από τους τυχερούς που κληρώθηκαν για αγοράσουν το διαμέρισμα από το κράτος με ευνοϊκούς όρους. «Ήταν μια ιδιαίτερη κοινότητα τα χρόνια εκείνα. Κατ’ αρχάς υπήρχε πάρα πολύς κόσμος. Φανταστείτε 228 διαμερίσματα με τέσσερα άτομα το καθένα. Οι εικόνες που έχω από τα παιδικά μου χρόνια είναι συχνές επισκέψεις από σπίτι σε σπίτι, ανταλλαγές φαγητών, πολύ παιχνίδι στους χωματόδρομους, αυτοσχέδια πατίνια».
Μια ανακοίνωση «εν αιθρία»
Ήταν ένα πολύβουο μελίσσι που συνέχισε να ζει ως τέτοιο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Αλλά ήταν τότε που η κυβέρνηση της εποχής «ανακοίνωσε εν αιθρία», όπως λέει ο Δημήτρης Ευταξιόπουλος, ότι τα Προσφυγικά θα κατεδαφιστούν για να μετατραπεί το οικόπεδο των σχεδόν 14,5 στρεμμάτων σε πάρκο αναψυχής.
Η ανακοίνωση εκείνη είχε δυο επιπτώσεις. Η μία ήταν να κινητοποιηθούν οι κάτοικοι που δεν μπορούσαν να φανταστούν τη ζωή τους μακριά από τα Προσφυγικά. Η άλλη όμως ήταν ο μαρασμός. «Στην πρώτη συνέλευση μαζευτήκαμε χίλια άτομα» θυμάται ο ίδιος. Δεν πέρασαν παρά λίγες ημέρες για να επισκεφθούν τους ιδιοκτήτες οι υπάλληλοι της Κτηματικής Εταιρίας του Δημοσίου και άλλες λίγες για να παραλάβουν μια επιστολή με την οποία καλούνταν να πουλήσουν τα σπίτια τους αν ήθελαν να αποφύγουν την αναγκαστική απαλλοτρίωση στην τιμή της αντικειμενικής αξίας.
«Η πρώτη τιμή ήταν 25.000 ευρώ. Δεν πούλησε κανένας. Τελικά έφτασαν στις 50.000 όταν η τρέχουσα τιμή της περιοχής ήταν 75.000 για διαμερίσματα αυτών των τετραγωνικών» συνεχίζει ο κ. Ευταξιόπουλος. Μέσα σε μια τριετία είχαν πειστεί να πουλήσουν τα σπίτια τους 137 ιδιοκτήτες. Παραμονές των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, η Κτηματική Εταιρία του Δημοσίου παίρνει άλλες σαράντα ιδιοκτησίες με τη διαδικασία της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης. Οι τέσσερις πρώτες πολυκατοικίες ανήκαν πια ολοκληρωτικά στο Δημόσιο. Δικά του ήταν συνολικά τα 177 από τα 228 διαμερίσματα.
«Η μάχη των 51»
Οι ιδιοκτήτες που αρνούνταν πεισματικά ως το τέλος να πουλήσουν ήταν 51. «Αρχίσαμε μια μάχη για να μην προχωρήσει η κατεδάφιση. Ευτυχώς είχαμε στο πλευρό μας ένα τεράστιο κύμα συμπαράστασης από τα μέσα ενημέρωσης. Καταφέραμε να πείσουμε ότι το κράτος ήθελε να τα Προσφυγικά χωρίς να έχει όμως κανένα σαφές σχέδιο. Έλεγαν πάρκο αναψυχής. Αλλά πώς θα ήταν αυτό το πάρκο αναψυχής; Κανένας δεν ήξερε. Για μας ήταν φανερό πως θα γκρεμίζονταν τα Προσφυγικά για να ξεφυτρώσουν κάποια στιγμή άλλα κτίρια», λέει ο κ. Ευταξιόπουλος. Η μάχη δεν δόθηκε μόνο επικοινωνιακά, δόθηκε και στα δικαστήρια. Για να κερδηθεί τελικά χάρις, μεταξύ άλλων, σε δυο αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας, αλλά και στην απόφαση του ίδιου του κράτους, υπό την πίεση των δικαστικών αποφάσεων, να χαρακτηρίσει το 2009 μνημεία και τις υπόλοιπες έξι από τις οκτώ πολυκατοικίες – οι δυο πρώτες είχαν χαρακτηριστεί μνημεία το 2003.
Στο μεταξύ όμως στις πολυκατοικίες είχε αρχίσει να κυριαρχεί η εικόνα της εγκατάλειψης ή τουλάχιστον μιας διαφορετικής ζωής, αφού ήδη από τις αρχές του 2000 τα σπίτια που είχε αποκτήσει το κράτος άρχισαν να καταλαμβάνονται αρχικά από αντιεξουσιαστές και στη συνέχεια από πρόσφυγες και μετανάστες. Τα Προσφυγικά απέκτησαν μια άλλου είδους πολυμορφία. Αυτή η διαφορετική ζωή δεν ήταν εύκολη στην αρχή. «Μπορούσες να δεις εδώ τους πάντες» λέει ο Δημήτρης Ευταξιόπουλος για να προσθέσει πως τα τελευταία πέντε έξι χρόνια αυτοί οι απρόσκλητοι κάτοικοι «έχουν αυτοοργανωθεί» – κανένας δεν μπορεί πια να μπει αυθαίρετα σε κάποιο διαμέρισμα.
Τι είναι η ΣΥΚΑΠΡΟ;
Αυτό σημαίνει πως η ζωή στα Προσφυγικά έχει το δικό της σύστημα κανόνων. Το αντιλαμβάνεται κανείς από την πρώτη στιγμή που θα περιπλανηθεί στους χώρους. Το πιθανότερο είναι πως θα τον πλησιάσει κάποιος εκπρόσωπος της «Συνέλευσης Κατειλημμένων Προσφυγικών» για να πληροφορηθεί τον λόγο της επίσκεψής του. Η Συνέλευση Κατειλημμένων Προσφυγικών, ή ΣΥΚΑΠΡΟ όπως είναι γνωστή στην κοινότητα των Προσφυγικών, είναι το αποτέλεσμα της «αυτοοργάνωσης» των καταληψιών.
«Η δεκαετής δράση τους», γράφουν οι ίδιοι σε κείμενο που αναρτήθηκε σε ιστοσελίδα του αντιεξουσιαστικού χώρου την 1η Απριλίου, «έδωσε ζωή και αυτοοργάνωσε την γειτονιά κάνοντας την σήμερα την μεγαλύτερη εδαφικά και αριθμητικά κατάληψη-κοινότητα στον ελλαδικό χώρο με 400-500 σταθερούς κατοίκους και αυτοοργανωμένες δομές (χώρο συνελεύσεων, συλλογική κουζίνα, συλ. σκίπινκ, συλ. φούρνους, συλ. Internet, παιδικό στέκι), με παρουσία σε κοινωνικούς-ταξικούς και διεθνιστικούς αγώνες».
Η τελευταία συλλογική δράση της Συνέλευσης είναι η «ανάπλαση» ενός παλιού περιπτέρου που βρίσκεται δίπλα στην πρώτη πολυκατοικία επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας. Τα μέλη της οργάνωσης άδειασαν τον χώρο από εκείνους που έμεναν μέσα για να το μετατρέψουν σε στέκι. Η τελευταία αυτή συλλογική δράση μοιάζει να είναι και η τελευταία τους προσπάθεια να καταστήσουν σαφή την παρουσία της απέναντι σε αυτό που γι’ αυτούς είναι το τελευταίο κόκκινο πανί: το σχέδιο ανάπλασης των Προσφυγικών.
Με τα δικά τους λόγια, και αφού μετρούν «τρία διαφορετικά κύματα διαφόρων μορφών καταστολής με ταυτόχρονες απώλειες ή διαρροές από την γειτονιά (2012, 2015 & 2018)» και «μια πολύμηνη πολιορκία και αποτυχημένη απόπειρα εισβολής στις 31/10 & 1/11/2016», «η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ σε συνεργασία με θεσμικούς φορείς και κρατικούς μηχανισμούς έχει αποφασίσει να προχωρήσει σε παρέμβαση ανάπλασης της γειτονιάς μας, απειλώντας ευθέως την παραμονή των κατοίκων-καταληψιών, που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της γειτονιάς (οικογένειες, άποροι, μετανάστες, πολ. πρόσφυγες κ οργανώσεις, ντόπιοι αγωνιστές κα)».
Το σχέδιο ανάπλασης και τα σημάδια των Δεκεμβριανών
Πότε όμως έγινε το πρώτο βήμα για να αποκτήσουν και πάλι τα Προσφυγικά τον χαρακτήρα της κοινωνικής κατοικίας που είχαν; Ήταν το 2011 όταν η Κτηματική Εταιρία του Δημοσίου παρέδωσε τα διαμερίσματα στο νεοσυσταθέν τότε ΤΑΙΠΕΔ προς αξιοποίηση. Το ταμείο τα κράτησε κάποια χρόνια για να τα παραδώσει στη συνέχεια στην Περιφέρεια Αττικής ώστε να προχωρήσει αυτή η τελευταία στην ανακαίνισή τους. Την ίδια περίοδο, και με πρωτοβουλία του υπουργού Επικρατείας Αλέκου Φλαμπουράρη, συστάθηκε η εταιρία Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ, αντικείμενο της οποίας ήταν να συντονίσει όλους τους φορείς για να τρέξει το έργο της αποκατάστασης των Προσφυγικών. Στο μεταξύ, τα Ελληνικά Πετρέλαια είχαν χρηματοδοτήσει την αρχιτεκτονική μελέτη της ανάπλασης των Προσφυγικών.
«Τα κτίρια θα γίνουν ακριβώς όπως ήταν» λέει η αρχιτέκτων και μελετήτρια του έργου Δήμητρα Παρασκευά κρατώντας στα χέρια της τα δείγματα από σοβάδες που χρησιμοποίησε για να επιτευχθεί η κατά το δυνατότερο απόδοση του αρχικού χρώματος. Η επόμενη ερώτηση ασφαλώς είναι εάν με την αποκατάσταση θα εξαφανιστούν και τα σημάδια από τις σφαίρες που άφησαν σε κάποια από τα κτίρια οι μάχες των Δεκεμβριανών: τα Προσφυγικά είχαν χτυπηθεί ακόμη και με οβίδες από τον λόφο του Λυκαβηττού. «Όχι» διαβεβαιώνει. «Θα διατηρηθεί ένα τμήμα τους ως τεκμήριο της πολιτικής ιστορίας της Αθήνας. Η δική μας πρόθεση αρχικά ήταν να διατηρηθούν σε όλα τα κτίρια, τελικά όμως θα διατηρηθούν στην πρώτη που βρίσκεται επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας».
Το έργο δεν ήταν εύκολο. Θα έπρεπε να ξεπεράσει όλα εκείνα τα γραφειοκρατικά εμπόδια για να πάρει την σχετική έγκριση από το Συμβούλιο Νεώτερων Μνημείων. «Τα κτίρια αυτά είναι σε πάρα πολύ κατάσταση παρά τα χρόνια που έχουν περάσει» επισημαίνει η Δήμητρα Παρασκευά. «Θα χρειαστούν πολύ μικρές επεμβάσεις στατικής στήριξης Εσωτερικά θα γίνει μια πολύ μικρή επέμβαση στο λουτρό επειδή εκείνη την εποχή δεν είχε προβλεφθεί ντουζιέρα, ενώ θα καταργηθεί η μικρή αποθήκη που είχαν».
Στην έκθεση που συνοδεύει τη μελέτη μπορεί να διαβάσει κανείς ότι το συγκρότημα εντάσσεται αρχιτεκτονικά στο μοντέρνο κίνημα και ότι κυριαρχεί η ορθολογική κατασκευή, η τυποποίηση, το φθηνό κόστος, η καθαρότητα των γραμμών και η λιτότητα. «Τα διαμερίσματα είχαν κατασκευαστεί με βάση το μίνιμουμ της κατοικίας που για τις προσφυγικές κατοικίες είχαν οριστεί τα 40 τετραγωνικά μέτρα» αναφέρεται ακόμη στην έκθεση για αυτά τα κτίρια που αποτελούν ένα μοναδικό δείγμα του αρχιτεκτονικού κινήματος Bauhaus.
«Δουλέψαμε πάρα πολύ εγώ και οι συνεργάτες μου για να έχουμε το σωστό αποτέλεσμα» συνεχίζει η κ. Παρασκευά. «Φτιάξαμε ακόμη και έναν πολύ μακρύ κατάλογο με τις μελέτες που είχαν γίνει για τα Προσφυγικά, πτυχιακές, μεταπτυχιακές, διδακτορικές». Ανάμεσα σε αυτές είναι και αυτή που είχε εκπονήσει ως φοιτητής του Πολυτεχνείου ένας πρωθυπουργός, ο Αλέξης Τσίπρας. «Οι περισσότερες ήταν πολύ αξιόλογες μελέτες. Αλλά ποτέ κάποιος δεν είχε αποτυπώσει ουσιαστικά τα κτίρια γιατί δεν ήταν εύκολο να μπει κάποιος μέσα και να κάνει αυτή τη δουλειά. Ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για 228 διαμερίσματα και για κάπως ιδιαίτερες συνθήκες».
Πώς ήταν όμως τα Προσφυγικά; Ή μάλλον, πώς θα ξαναγίνει η εξωτερική τους όψη; Κάθε κτίριο είχε στη βάση του μια περιμετρική «φάσα» σε έντονο κεραμιδί. Το χρώμα των κτιρίων εξωτερικά ήταν έντονη ώχρα, οι παραστάδες (κατακόρυφες μπορντούρες) στην απόχρωση της βάσης των κτιρίων, τα ξύλινα κουφώματα με τα παντζούρια τους και οι ξύλινες εξώπορτες των κύριων εξώθυρων των πολυκατοικιών γκρι – σιέλ και τα κάγκελα μαύρα. Στο εσωτερικό, οι κοινόχρηστοι χώροι ήταν κοκκαλί και οι τοίχοι των διαμερισμάτων «ζαχαρί».
Οι χρήσεις – από μουσείο και ξενώνες ως κατοικίες
Η Δήμητρα Παρασκευά ευελπιστεί ότι η οικοδομική άδεια θα εκδοθεί εντός του μηνός Μαΐου. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει ο διαγωνισμός για τον ανάδοχο που θα αναλάβει την ανακατασκευή των πολυκατοικιών. Για να γίνουν τι; «Τα διαμερίσματα θα διατεθούν για κοινωνική κατοικία, (δικαιούχους επιδότησης ενοικίου, πρόσφυγες, φοιτητές αριστούχους, διδακτορικούς κτλ), για τους συνοδούς των ασθενών του Αγίου Σάββα και για χώρους μουσείου της Μικρασιατικής μνήμης» λέει από την Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ η μηχανικός Κατερίνα Χριστοφοράκη.
«Τα διαμένοντα ήδη άτομα στις κατοικίες, αν και εφόσον έχουν πρόβλημα στέγασης, θα κληθούν να καταγραφούν και να ενταχθούν σε προγράμματα κατοικίας. Τα διαμερίσματα που προορίζονται για τη φιλοξενία συγγενών του Αγ. Σάββα θα τα διαχειριστούμε σε συνεργασία με το Νοσοκομείο, το οποίο άλλωστε εκπροσωπείται και στο ΔΣ της Ανάπλασης Αθήνας ΑΕ δια του προέδρου του. Το αναφερόμενο ως Μουσείο Μικρασιατικής μνήμης θα είναι ουσιαστικά χώρος ανάδειξης της ιστορίας των Προσφυγικών που θα παρέχει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να περπατήσει στο εσωτερικό των Πολυκατοικιών ως έχουν» προσθέτει.
Επιστροφή στα «διαμένοντα ήδη άτομα»: «Παράλληλα και εχθρικά με τους δικούς μας αγώνες κινούνται και οι κρατικοί και κομματικοί μηχανισμοί, οι οποίοι, λογικά θορυβημένοι, καταθέτουν τα νέα τους σχέδια για την άλωση και την λεηλασία της γειτονιάς. Όπως όλα δείχνουν το νέο χτύπημα που έχει ήδη μπει σε εφαρμογή, πρόκειται να είναι και το πιο σοβαρό» γράφουν στο κείμενό τους. «Εντός αυτών των συνθηκών εργαζόμαστε για την διαδικασία ανοίγματος και καλέσματος αλληλεγγύης, για την περεταίρω ενίσχυση των Προσφυγικών και την ετοιμότητα για την υπεράσπιση των εδαφών και των σπιτιών μας απέναντι στην καταστολή. Με βάση το πλαίσιο αυτό ζητάμε την πολιτική, έμψυχη και υλική στήριξη του κόσμου του αγώνα, των οργανωμένων σχηματισμών και κάθε συντρόφισσας/ου, με σκοπό την συγκρότηση ενός μετώπου αντίστασης και αγώνα, για την υπεράσπιση του απελευθερωμένου εδάφους της κατειλημμένης γειτονιάς των Προσφυγικών Λ. Αλεξάνδρας και της πολιτικής, οργανικής και λειτουργικής της αυτονομίας, απέναντι στην κρατική καταστολή και λεηλασία».
Ηχεί κάπως παράξενο αυτό το «απελευθερωμένο έδαφος» να βρίσκεται ανάμεσα στις δυο βασικές οντότητες επιβολής της νομιμότητας ενός κράτους: τη Δικαιοσύνη από τη μία πλευρά με το επιβλητικό κτίριο του Αρείου Πάγου και την Ασφάλεια από την άλλη με το τερατώδες κτίριο της ΓΑΔΑ. Θα ενταχθεί πράγματι τελικά στην κοινωνικό ιστό της πόλης ή θα παραμείνει «απελευθερωμένο» όπως προδιαθέτει το πολεμικό κλίμα της ανακοίνωσης; «Προβλέπεται η στέγαση όλων των αστέγων» απαντά ο Νίκος Μπελαβίλας, καθηγητής Αρχιτεκτονικής και Διευθύνων Σύμβουλος της Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ Σύμφωνα με τον ίδιο, μία ή δυο πολυκατοικίες θα χρησιμοποιηθούν ως ξενώνες για τους συγγενείς των ασθενών του Αγίου Σάββα και τα υπόλοιπα, εκτός από τις 51 ιδιοκτησίες και το μουσείο, ως κοινωνική κατοικία.
«Κοινωνική κατοικία σημαίνει ότι θα μείνουν ευάλωτες ομάδες, όπως άστεγοι, μονογονεϊκές οικογένειες, σε ένα μικρότερο ποσοστό μετανάστες» εξηγεί ο ίδιος. «Στο πλαίσιο αυτό προβλέπεται η καταγραφή όλων όσοι διαμένουν χωρίς τίτλους και η ένταξή τους σε ένα πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας. Η προϋπόθεση είναι να καλύπτουν τα απαιτούμενα κριτήρια. Μιλάμε πάντα για δημόσια περιουσία και όπως γνωρίζετε στο δημόσιο δεν υπάρχει η έννοια της χρησικτησίας» συμπληρώνει. Στις προθέσεις της Ανάπλαση είναι να κληθούν σε συνέλευση όλοι όσοι διαμένουν υπό άλλες ιδιότητες στα Προσφυγικά. «Θα υπάρξει μια τακτική διαδικασία κανονικού διαλόγου και επικοινωνίας» προσθέτει ο κ. Μπελαβίλας. «Όποιος έχει ανάγκη στέγης θα ενταχθεί στο πρόγραμμα, όπως συμβαίνει σε ολόκληρο τον κόσμο. Η μακρά παραμονή δεν συνιστά δικαίωμα. Αντίθετα είναι ανάγκη να μείνει εκεί η μάνα με το παιδί. Αυτός που θα θελήσει να μείνει εκεί χωρίς προϋποθέσεις, θα πρέπει να απαντήσει στο δίλημμα γιατί να μείνει ο ίδιος και όχι ένας άστεγος πρόσφυγας».
Τα αγκάθια προς τη νέα ζωή και η διαμάχη για τις σφαίρες
Μοιάζει να είναι το τελευταίο αγκάθι στον δρόμο για τη δεύτερη ζωή των Προσφυγικών. Στην πραγματικότητα δεν είναι το μόνο. Το έργο δεν θα ολοκληρωθεί παρά σε μία τριετία και θα πρέπει να συνοδευτεί από ένα πρόγραμμα μετεγκατάστασης των κατοίκων. «Θα προχωρήσουμε με τη διαδικασία του αναδασμού. Τα προσφυγικά δεν θα γίνουν εργοτάξιο απ’ άκρου σε άκρο. Θα προχωρήσουμε βήμα – βήμα, πολυκατοικία – πολυκατοικία» εξηγεί ο επικεφαλής της Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ. Το άλλο αγκάθι είναι αυτό της ποσόστωσης – «πόσο και σε ποιους, πόσο τοις εκατό θα διατεθεί σε γονείς, πόσο σε νέους» όπως αναφέρει ο κ. Μπελαβίλας.
«Επιχειρησιακά δεν είναι καθόλου απλό. Δεν έχει ξαναγίνει στο παρελθόν, αλλά πιστεύω ότι θα τα καταφέρουμε. Ο αλγόριθμος είναι δύσκολος ακόμη κι αν λάβει κανείς υπόψη του ότι διαφέρουν ακόμη και οι τιμές από πολυκατοικία σε πολυκατοικία. Αλλά δεν είναι άλυτος. Και δεν είναι άλυτος επειδή ο γνώμονας είναι το υπέρτατο δημόσιο συμφέρον. Και το υπέρτατο δημόσιο συμφέρον είναι η επαναλειτουργία του μνημείου και μάλιστα για κοινωνικό σκοπό και όχι για ιδιωτική εκμετάλλευση», λέει.
Το γεγονός ότι τίποτε δεν ήταν εύκολο σε αυτή την πορεία επιβεβαιώνεται και από τη διαμάχη για το εάν θα έπρεπε ή όχι να διατηρηθούν τα σημάδια από τις σφαίρες των Δεκεμβριανών. Θα διατηρούνταν όλα; Και αν όχι όλα, ποια; «Ήταν ένα δύσκολο ντιμπέιτ αυτό με τους αρχαιολόγους καθώς υπήρχαν και οι δυο απόψεις, να διατηρηθούν ή να καλυφθούν. Κάποιοι υποστήριξαν ότι θα έπρεπε να καλυφθούν επειδή δεν αποτυπώνουν παρά μόνο μια στιγμή της μακράς ιστορίας των Προσφυγικών και έτσι τα κτίρια συμβολοποιούνται ως σύμβολα του Δεκέμβρη του ’44 και μόνο και όχι της προσφυγικής κατοίκησης» θυμάται ο Νίκος Μπελαβίλας. Το Αρχαιολογικό Συμβούλιο δέχθηκε τελικά την εισήγηση της Ανάπλαση Αθήνας ΑΕ να διατηρηθούν σε ορισμένα σημεία.
Και δεν υπάρχει ο κίνδυνος να χαθούν στον χρόνο; «Υπήρχε ασφαλώς το ζήτημα. Ένας σοβάς συνεχίζει να σπάει. Θα τα αντιμετωπίσουμε με τη διαδικασία της συντήρησης βυζαντινών επιχρισμάτων», τονίζει ο Ν. Μπελαβίλας.
«Μουσεία του εαυτού τους» αλλά και «το καλύτερο μέρος να ζει κανείς»
Η αλήθεια είναι πως τα Προσφυγικά συνομιλούν με την Ιστορία με πολλούς τρόπους. Και ασφαλώς συνομιλούν και με την Ιστορία της Αρχιτεκτονικής. «Είναι πολύ σημαντικά κτίρια. Ανήκουν στην αρχιτεκτονική του Bauhaus τόσο ως πολεοδομικό συγκρότημα -και αυτό έχει σημασία- όσο και ως αρχιτεκτονική έκφραση. Εννοώ ότι έχουν ανεγερθεί σε στοίχους με το ένα να έχει τοποθετηθεί παράλληλα με το άλλο αφήνοντας ελεύθερο χώρο ανάμεσα. Είναι από τα λίγα δείγματα στον ιστό της Αθήνας αυτού που λέμε μοντέρνα αρχιτεκτονική και μοντέρνα πολεοδομία» επισημαίνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Τάσης Παπαϊωάννου, καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ και εμπνευστής της σειράς διαλέξεων «Η Αρχιτεκτονική και η Πόλη». «Τα Προσφυγικά είναι αναπόσπαστο τμήμα του κτιριακού πολιτισμού της πρωτεύουσας. Το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν σημαίνει πως αποτελούν συγχρόνως μουσεία του εαυτού τους» προσθέτει.
Ο κ. Παπαϊωάννου υπογραμμίζει πάντως πως σημασία στην Αρχιτεκτονική έχει κάθε φορά το αποτέλεσμα. «Πολλές φορές ο τρόπος επέμβασης και σε κτίρια του μοντέρνου κινήματος και παλαιότερα, δεν είναι ο πλέον ενδεδειγμένος. Έχει συμβεί να αλλοιωθεί ο χαρακτήρας ενός κτίσματος εξαιτίας κάποιας παρέμβασης. Ειδικά για τα Προσφυγικά, το στοίχημα δεν πρέπει να κερδηθεί μόνο για τα κτίρια, αλλά για ολόκληρο το συγκρότημα, στο οποίο περιλαμβάνονται ασφαλώς και οι ενδιάμεσοι χώροι ανάμεσά τους».
Για τον Δημήτρη Ευταξιόπουλο, πάλι, το στοίχημα έχει κερδηθεί. «Δεν θα μπορούσα να βρω καλύτερο σπίτι από αυτό για να μείνω» λέει και απαριθμεί τους λόγους: «Κάθε είσοδος έχει έξι διαμερίσματα, άρα έχεις πέντε γείτονες και όχι 25 όπως θα είχες αλλού. Έπειτα έχεις τη δική σου θέρμανση και έχεις και εξαιρετική θερμομόνωση και ηχομόνωση επειδή η κατασκευή είναι από πέτρα. Για να αρχίσεις να ζεσταίνεσαι εδώ το καλοκαίρι, πρέπει να πάει Αύγουστος και για να αρχίσεις να κρυώνεις τον χειμώνα πρέπει να φτάσει Δεκέμβρης. Όλα τα διαμερίσματα είναι διαμπερή, είναι ένα θαύμα θερμοχωρητικότητας, οι σκάλες είναι πολύ απαλές, όλα τα δωμάτια έχουν ανοίγματα, είναι στο κέντρο της Αθήνας, τι άλλο να ζητήσω;».
Ο άνθρωπος που έμεινε με πείσμα στα Προσφυγικά ακόμη και όταν η μοίρα τους φαινόταν να είναι η κατεδάφιση ακούγεται αφοπλιστικός. Ήταν τόσο σίγουρος για την επιλογή του ώστε απέκτησε άλλο ένα διαμέρισμα, το οποίο το ένωσε με εκείνο που είχε αποκτήσει η γιαγιάς του πριν από σχεδόν οκτώ δεκαετίες, και ένα τρίτο στον όροφο δεύτερο όροφο. Αντιλαμβάνεται κανείς την επιμονή του καθώς ξεναγείται στους χώρους. Από το διαμορφωμένο διαμέρισμα του ίδιου ως εκείνο που έχει μείνει ίδιο και απαράλλαχτο εάν εξαιρεθεί η σκόνη του χρόνου.