Έκαιγαν τους νεκρούς και έθαβαν τα ταφικά μνημεία. Αρχαιολόγοι που έχουν εντρυφήσει στους «μακεδονικούς τάφους» προκειμένου να εξηγήσουν τα ταφικά έθιμα στο βασίλειο κι αλλού προστρέχουν στα ομηρικά έπη. Εκεί βρίσκουν σημεία αναφοράς και αναλογίες.
Σύμφωνα με την κυρίαρχη θεωρία, που στηρίζεται σε ανασκαφικά δεδομένα, στον βορειοελλαδικό χώρο:
. Από τον 11ο – 7ο π.Χ. αιώνα (εποχή Σιδήρου) στα ταφικά έθιμα της Μακεδονίας δεν παρατηρούνται ιδιαιτερότητες (οι νεκροί θάβονται).
. Από τον 7ο-6ο π.Χ. αιώνα (αρχαϊκοί χρόνοι ) τα άψυχα σώματα των ηγεμόνων ρίχνονται στην πυρά, μαζί με τις πλούσιες προσφορές οι οποίες τα συνοδεύουν.
. Στα χρόνια του Φιλίππου Β’ και του Μ. Αλεξάνδρου η πρακτική της καύσης επεκτείνεται. Αρχικώς στους προνομιούχους, αξιωματούχους, στρατιωτικούς κ.ά. Ο θάνατος κατά τους πολέμους και τις εκστρατείες μακριά από τη Μακεδονία οδηγούν στη γενίκευση της καύσης. Παραλλήλως, μαζί με τον πλούτο και τη δόξα του μακεδονικού βασιλείου εξελίσσονται και τα μνημεία, που παίρνουν επιβλητικό χαρακτήρα.
. Στα χρόνια των διαδόχων, των επιγόνων και έως τη ρωμαϊκή εποχή η καύση γίνεται κανόνας. Μόνο που τώρα οι κατασκευές είναι ανάλογες με τις οικονομικές δυνατότητες της οικογένειας του νεκρού.
Η Αγγελική Κοτταρίδη, ανασκαφέας των Αιγών, έχει κατά καιρούς περιγράψει παραστατικά αυτές τις φάσεις:
«Οπως οι ήρωες του Ομήρου, οι Μακεδόνες αριστοκράτες καίγονται μαζί με πλούσιες προσφορές: περίτεχνες πανοπλίες, χάλκινα και πήλινα αγγεία, αμφορείς γεμάτοι λάδι και κρασί, φορεσιές και άλλα πολλά, ενώ στις ταφικές πυρές τους θυσιάζονται ζώα, ακόμη και άλογα. Τα υπολείμματα της ταφικής πυράς ρίχνονται επάνω στον τάφο. Τάφος και πυρά σκεπάζονται, όπως στην Ιλιάδα, με τύμβο, που το μέγεθός του κυμαίνεται ανάλογα με την ισχύ του νεκρού…».
Η ίδια συσχετίζει την καθιέρωση αυτή με την ανάληψη της εξουσίας από τους Τημενίδες. Οι πρόγονοι του Φίλιππου Β΄ και του Αλέξανδρου υπερηφανεύονταν για την καταγωγή τους από το πελοποννησιακό Αργος και τον μυθικό Ηρακλή. Ανεξαρτήτως από τον συσχετισμό και τον θρύλο της καταγωγής, στο μακεδονικό βασίλειο υπάρχει ένα ταφικό «καθεστώς» για τους βασιλικούς νεκρούς, που παραπέμπει ευθέως σε ομηρικές περιγραφές, θολωτούς μυκηναϊκούς τάφους κ.λπ. Σε περιόδους, μάλιστα, όπου απουσιάζει κάποια ανάλογη «συνέχεια» σε άλλες πόλεις-κράτη της νότιας Ελλάδας.
Δοξασίες
Το φαινόμενο αποδίδεται στη διαφορετική εξέλιξη που ακολούθησε το βασίλειο. Σε αυτό διατηρήθηκαν οι αριστοκρατικές δομές, παλαιά «ηρωικά» έθιμα επιβίωσαν προσαρμοσμένα στα μακεδονικά δεδομένα.
Θεμελιώδης αρχή είναι η διασφάλιση της μετάβασης του νεκρού στον άλλο κόσμο. Η ουσία της ταφής είναι ότι το νεκρό σώμα χάνεται είτε κάτω από τη γη είτε με την καύση. Για να βρει η ψυχή θέση στον άλλον κόσμο, το σώμα πρέπει να εξαφανιστεί εξαγνισμένο από τον κόσμο των ζωντανών.
Μαζί με τις θρησκευτικές δοξασίες, όμως, οι ταφικές πρακτικές «συνομιλούν» με γήινες ανάγκες. Η απόδοση τιμών στον νεκρό, οι τελετές και τα σήματα ? μνημεία έχουν και κοσμικές σκοπιμότητες. Ετσι η οικογένεια του νεκρού, για παράδειγμα, έχει την ευκαιρία να υπογραμμίσει τη θέση στην κοινωνία και την πυραμίδα εξουσίας. Τη δύναμη και τον πλούτο της. Οι κάθε είδους δαπάνες για την κηδεία, το «σήμα» κ.λπ. ήταν ένα βαρόμετρο της αξίας της.
Προφανώς, πολύ μεγαλύτερη και ευρύτερη σημασία αποκτούσαν όλα όσα σχετίζονται με ταφές και μνημεία όταν νεκρός ήταν ο ηγεμόνας και μέλη της οικογένειάς του. Αυτό, όμως, είναι ένα άλλο θέμα.
Εδώ, απλώς ας σημειωθεί ότι η θρησκευτικότητα, η αρχαϊκή παράδοση, η επίδειξη δύναμης και πλούτου στα χρόνια άνθησης της Μακεδονίας από τον 4ο π.Χ. αιώνα «γέννησαν» τους μακεδονικούς τάφους. Τα επιβλητικά μνημεία ακολούθησαν την τύχη του μακεδονικού βασιλείου. Εξαφανίστηκαν μαζί του στα μέσα του 2ου π.Χ. αιώνα.
Μεταθανάτια «διαβατήρια»
«…Ξαφνιάζει τον σύγχρονο επισκέπτη των μακεδονικών τάφων η εξαιρετική φροντίδα των αρχαίων Μακεδόνων για τα μνημεία που επρόκειτο να καλυφθούν από τον τύμβο, αμέσως μετά την ολοκλήρωση της ταφής. Πρέπει ωστόσο να γίνει σαφές πως – ανεξάρτητα από τη μορφή του- ο τάφος και τα κτερίσματα ανήκουν στον νεκρό και αντανακλούν, ίσως, πεποιθήσεις για τη μεταθανάτια ζωή…»
(Χρυσ. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, καθ. αρχαιολογίας)
Η ουσία της ταφικής πυράς
«Μαζί με τον μακεδονικό τάφο γεννιέται η ιδέα της ταφικής πυράς… η φωτιά έχει τη δύναμη να μετουσιώνει. Καθαρμένα από τις φλόγες τα φθαρτά αντικείμενα, άυλα πια, μπορούν να αποδοθούν χρήσιμα κατ’ ουσίαν σε αυτόν που πέρασε στην άλλη όχθη… Το πυρ καταλύει το θνητό σώμα, μέσα από το ολοκαύτωμα ο νεκρός εξαγνίζεται, γίνεται ο ίδιος πρόσφορο στον Αρχοντα του Αδη…»
(Αγγελική Κοτταρίδη, αρχαιολόγος)
4ος – 2ος π.Χ. ΑΙΩΝΑΣ
Ταφικά έθιμα που ξαφνιάζουν
Γιατί οι αρχαίοι Μακεδόνες κατασκεύαζαν ολόκληρα παλάτια για τους νεκρούς κι ύστερα τα έθαβαν στη γη; Ιδού ένα πραγματικό «μυστήριο», που αναδεικνύουν, ανάμεσα στ’ άλλα, οι ανασκαφές στον τύμβο Καστά της Αμφίπολης. Οχι μόνο εκεί, αλλά και γενικότερα σε όλα τα ανάλογα μνημεία, τα οποία οι αρχαιολόγοι χαρακτηρίζουν ως «μακεδονικούς τάφους» (μέσα 4ου ? 2ου π.Χ. αιώνα).
Ακατανόητη, αν όχι παράλογη, για τους συγχρόνους φαντάζει αυτή η ταφική πρακτική. Ορθώνονται πολυτελή οικοδομήματα, διακοσμούνται περίτεχνα, τοποθετούνται πολύτιμοι αμφορείς και αγγεία, έπιπλα, πλουμιστές χρυσοκέντητες φορεσιές, κοσμήματα από χρυσάφι, ασήμι, ελεφαντόδοντο, αντικείμενα που σχετίζονται με τον νεκρό κι όλα αυτά, έτσι ώστε να μην τα ξαναδεί μάτι ανθρώπου. Καταπλακώνονται με σωρούς από χώματα!
Το ακατανόητο παίρνει μεγαλύτερες διαστάσεις, όταν καταστόλιστοι νεκροί, ολόκληρα τα ταφικά μνημεία παραδίδονται στις φλόγες μετά τις νεκρικές τελετές! Το πιο χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της αντίληψης αντιπροσωπεύει ο τάφος του Ηφαιστίωνα στη Βαβυλώνα. Η «πυρά», όπως έχουμε δει την περασμένη Κυριακή.
Το παλιότερο γνωστό, λόγω της αποκάλυψής του πριν από δύο δεκαετίες περίπου, είναι ο «τάφος της Ευρυδίκης» στις Αιγές. Το μνημείο της μητέρας του Φιλίππου Β’ στην αρχαία μακεδονική πρωτεύουσα, το οποίο θεωρείται και ο πρώτος χρονολογικά μακεδονικός τάφος (γύρω στα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα), ήταν προορισμένο να τυλιχθεί στις φλόγες.
Από τότε και έως τα ρωμαϊκά χρόνια την ίδια μοίρα θα έχουν όλοι οι «μακεδονικοί τάφοι». Οχι μόνο ηγεμόνων, αριστοκρατών, πολιτικών ηγετών και στρατιωτικών. Το ίδιο συμβαίνει με άσημους, φτωχούς, απλούς τάφους. Δυστυχώς, οι «μακεδονικοί τάφοι», για να περιοριστούμε εδώ σ’ αυτούς, συνήθως συγκεντρώνουν το δημόσιο ενδιαφέρον τις περισσότερες φορές ως «κρυμμένοι θησαυροί» (αποτέλεσμα και των κάθε είδους τυμβωρύχων). Με μυστικά και μυστήρια. Τα ταφικά μνημεία, όμως, είναι η υλική έκφραση, προϊόντα ενός ολόκληρου πολιτισμού. Μαζί με τ’ ανάκτορα οι πιο ακριβείς μάρτυρες του ιστορικού παρελθόντος. Πράγμα που διαφεύγει συχνά.
Επιμέλεια: Τ. Κατσιμάρδος