«Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τον κόσμο: ο λαϊκισμός». Τα λόγια αυτά προέρχονται από ένα διεθνές συνέδριο για το εν λόγω ζήτημα στο London School of Economics το 1967. Αλλά θα μπορούσαν να είχαν γραφτεί σήμερα.
Oι λαϊκιστές ηγέτες επιχειρούν να εκμεταλλευτούν την οργή κατά του κατεστημένου, υποστηρίζοντας πως εκπροσωπούν την πραγματική «βούληση του λαού». Είτε βρίσκονται στην αριστερά είτε στη δεξιά, τα κόμματά τους τάσσονται κατά της ελίτ και κατά του πλουραλισμού. Όποιος διαφωνεί είναι ο «εχθρός του λαού», είτε δικαστές, ακαδημαϊκοί ή δημοσιογράφοι. Αυτό το αντι-πλουραλιστικό στοιχείο είναι που καθιστά τους λαϊκιστές απειλή για τη δημοκρατία. Για να αντιμετωπίσουμε το φάντασμα αυτό, πρέπει να αντιμετωπίσουμε την οικονομική ανασφάλεια και τους φόβους για την ταυτότητα, τους οποίους έχουν καταφέρει να εκμεταλλευτούν οι λαϊκιστές.
Η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική πρόοδος έχουν δημιουργήσει μεγάλα κέρδη για το πλουσιότερο 1% σε όλο τον κόσμο και τη μεσαία τάξη στις αναδυόμενες αγορές. Tα φτωχότερα στρώματα της μεσαίας τάξης και η εργατική τάξη στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες έχουν υποφέρει. Το McKinsey Global Institute εκτιμά ότι τα δύο τρίτα των νοικοκυριών στις 25 ανεπτυγμένες οικονομίες έχουν δει τα εισοδήματά τους να μένουν στάσιμα ή να μειώνονται από το 2005 ως το 2014, με τους νέους και λιγότερο μορφωμένους εργαζομένους να έχουν δεχτεί το μεγαλύτερο χτύπημα.
Ένα μέρος της λύσης βρίσκεται σε γνώριμες πολιτικές, τις οποίες πολλές χώρες δεν έχουν καταφέρει να εφαρμόσουν με τον δέοντα τρόπο -επενδύσεις στην εκπαίδευση και στις δεξιότητες, τις υποδομές στις πιο φτωχές περιοχές και αναδιανομή εισοδήματος με την επιβολή υψηλότερων φόρων. Αλλά οι κυβερνήσεις χρειάζονται και πιο δημιουργικές πολιτικές, οι οποίες επιτρέπουν στις οικονομίες τους να είναι ευέλικτες ενώ προσφέρουν ασφάλεια στους εργαζομένους.
Αναλογιστείτε το δανέζικο μοντέλο του «flexicurity» (ευελιξία με ασφάλεια), το οποίο επιτρέπει στους εργοδότες να απολύουν σχετικά εύκολα τους εργαζομένους, αλλά αποζημιώνει τους ίδιους εργαζομένους με γενναιόδωρη κοινωνική ασφάλιση και την παροχή δια βίου μάθησης. Το μοντέλο αυτό απαιτεί από τα συνδικάτα και τους εργαζομένους να μετατοπίσουν το κέντρο βάρους από την «εργασιακή ασφάλεια» στην «εισοδηματική ασφάλεια». Οι εργοδότες πρέπει να αποδεχτούν επίσης ότι το τίμημα της ευελιξίας είναι υψηλότεροι φόροι και μεγαλύτερη επένδυση στους ανθρώπους.
Επιπλέον, πρέπει να βελτιώσουμε τις συνθήκες για την ημιαπασχόληση, με δυνατότητα μεταφοράς των παροχών. Καθώς η ημιασπασχόληση γίνεται πιο συχνό φαινόμενο, αυτοί οι ευέλικτοι εργαζόμενοι πρέπει να έχουν μεγαλύτερη ασφάλεια, όπως συμβαίνει στην Ολλανδία, όπου περίπου οι μισοί εργαζόμενοι είναι ημιαπασχολούμενοι.
Υπάρχουν επίσης γνώριμες αλλά πιο δύσκολες μεταρρυθμίσεις, για να γίνουν οι κυβερνήσεις μας περισσότερο δημοκρατικές. Σε αυτές περιλαμβάνεται η μείωση της επιρροής των ομάδων ειδικών συμφερόντων, η επιβολή ορίων στον αριθμό των θητειών των αιρετών αξιωματούχων, η ενθάρρυνση των πολιτικών να είναι ειλικρινείς με το κοινό και η αποκέντρωση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων, ώστε να αποκτήσουν οι πολίτες πραγματική εξουσία.
Ενδεχομένως η πιο μεγάλη πρόκληση να είναι η ανάπτυξη ενός ανταγωνιστικού αφηγήματος για την ταυτότητα που προσδιορίζει το ποιοι «είμαστε». Τούτο έχει γίνει πιο πολύπλοκο στις παγκοσμιοποιημένες και πολυπολιτισμικές κοινωνίες.
Μεγάλο μέρος της συζήτησης για την ταυτότητα τα τελευταία χρόνια έχει επικεντρωθεί σε εκείνα τα ζητήματα τα οποία μας κάνουν διαφορετικούς -τη φυλή, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, τη θρησκεία. Τα πράγματα που μας ενώνουν -οι κοινές αξίες, η ιστορία, το φαγητό, τα σπορ, τα εθνικά γεγονότα- δικαιούνται μεγαλύτερης προσοχής.
Σκεφτείτε τον αντίκτυπο των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου ή του τηλεοπτικού προγράμματος «The Great British Bake Off» στη δημιουργία μιας πιο πλουραλιστικής βρετανικής ταυτότητας. Ή σκεφτείτε την ενότητα που καλλιέργησε η πολυπολιτισμική ποδοσφαιρική ομάδα της Γαλλίας στο Μουντιάλ της περασμένης χρονιάς.
Οι λαϊκιστές επιτυγχάνουν επειδή τα καθιερωμένα κόμματα δεν κατάφεραν να προσφέρουν ένα αξιόπιστο όραμα για κοινή ευημερία, οικονομική ασφάλεια και ενιαία ταυτότητα. Η ιστορία μάς δείχνει πώς μπορεί να εξελιχθούν τα πράγματα. Οι λαϊκιστές θα καταλάβουν το κράτος, θα εμπλακούν σε πατρωνίες, θα καταπιέσουν τους επικριτές και θα προσπαθήσουν να καταπνίξουν τους ανεξάρτητους δικαστές, τις ρυθμιστικές αρχές και τα μέσα ενημέρωσης. Επιπλέον, θα πραγματοποιήσουν περισσότερες δαπάνες για να εξαγοράσουν τους υποστηρικτές τους, καταλήγοντας σε έλλειμμα στον προϋπολογισμό ή στο ισοζύγιο πληρωμών.
Για να αντιμετωπιστεί η λαϊκιστική απειλή, δεν μπορούμε να υποκρινόμαστε ότι το παλιό σύστημα ήταν καλό, αλλά πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα δικαιολογημένα παράπονα των λαϊκιστών, διατηρώντας παράλληλα τις αξίες της δημοκρατίας και του πλουραλισμού, τις οποίες προσπαθούν να καταστρέψουν.
Της Minouche Shafik, διευθύντρια του London School of Economics