Ο Τσέχος Honza Treichlinger (1930 – 16 Οκτωβρίου 1944) ήταν ένας ταλαντούχος ερασιτέχνης τραγουδιστής ο οποίος ενσάρκωσε πρώτος τον πρωταγωνιστικό ρόλο της παιδικής όπερας Brundibar του Hans Krasa.
γράφει ο Μιχάλης Κονιόρδος*
Λίγα είναι γνωστά για την ελάχιστη ζωή του Honza Treichlinger ή τι απέγιναν οι γονείς του. Μέχρι το 1942 ζούσε στο εβραϊκό ορφανοτροφείο στην κατεχόμενη από τους Ναζί, Πράγα και ήταν μέλος της χορωδίας του ορφανοτροφείου.
Η λέξη Brundibar είναι μια τσέχικη «οικογενειακή» λέξη, ένα «χαϊδευτικό όνομα», ένα παιχνίδισμα ήχου που διαμορφώνεται από την μίμηση του βουητού της σφήκας και από ίχνη της λέξης «Bombus» , που με την σειρά της δανείστηκε τα πάντα όλα από την αρχαία ελληνική λέξη «βόμβος».
Η λέξη Brundibar παραπέμπει δηλαδή στον βομβίνο που είναι γνωστός κατά τόπους στην Ελλάδα και σαν βομβίνι, βομβυλιός, βόμβος, μπούσμπουρος, μπόμπος, μπάμπουρας, μπούρμπουλας, αγριοκούμπανος, κουρκούμπανος, ντάβανος ή βούγκουρας.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Αλλά ποια απ’ όλα;
Ο συνθέτης Hans Krasa και ο λιμπρετίστας Adolf Hoffmeister έγραψαν την όπερα το 1938, συμμετέχοντας σε ένα κυβερνητικό διαγωνισμό, αλλά ο διαγωνισμός αργότερα ακυρώθηκε λόγω των πολιτικών εξελίξεων της εποχής. Οι πρόβες για το ανέβασμα του Brundibar ξεκίνησαν το 1941 υπό την επίβλεψη του Krasa στο εβραϊκό ορφανοτροφείο της Πράγας, το οποίο λειτουργούσε σαν προσωρινό εκπαιδευτικό ίδρυμα για τα παιδιά που είχαν χωριστεί από τους γονείς τους από τον πόλεμο.
Ο ταλαντούχος πιτσιρικάς, ερασιτέχνης τραγουδιστής Treichlinger πέρασε με επιτυχία την ακρόαση (οντισιόν) για τον ομώνυμο ρόλο. Το έργο ανέβηκε μυστικά τρεις φορές πριν η Γκεστάπο συλλάβει τους ενήλικες που συμμετείχαν στην παραγωγή.
Το χειμώνα του 1942 η όπερα παρουσιάστηκε «επίσημα» για πρώτη φορά στο ορφανοτροφείο, πάνω που ο συνθέτης Hans Krása και ο σεναριογράφος František Zelenka είχαν ήδη μεταφερθεί στο Τερεζίν.
Μέχρι τον Ιούλιο του 1943, σχεδόν όλα τα παιδιά της αρχικής χορωδίας και το προσωπικό του ορφανοτροφείου μεταφέρθηκαν επίσης στο Τερεζίν. Ανάμεσα στα παιδιά της αρχικής χορωδίας που μεταφέρθηκαν ήταν κι ο Honza Treichlinger.
Έχοντας συναντήσει όλο σχεδόν το “cast” στο Τερεζίν, ο Krása αναδημιούργησε και ανακατασκεύασε την παρτιτούρα της όπερας, από μνήμης, προσαρμόζοντάς την έτσι ώστε να ταιριάζει με τα μουσικά όργανα που υπήρχαν στο στρατόπεδο:φλάουτο, κλαρινέτο, κιθάρα, πιάνο, κρουστά, τέσσερα βιολιά, έναν τσέλο και ένα διπλό μπάσο.
Μια σειρά από σκηνικά, σχεδιάστηκαν για άλλη μια φορά από τον Zelenka: πολλά διαμερίσματα ζωγραφίστηκαν σαν φόντο, στο προσκήνιο υπήρχε ένας φράχτης με σχέδια της γάτας, του σκύλου και του σπουργιτιού και τρύπες για να τοποθετήσουν οι τραγουδιστές τα κεφάλια τους στη θέση των κεφαλών των ζώων.
Στις 23 Σεπτεμβρίου 1943, ο Brundibar έκανε πρεμιέρα στο Τερεζίν και ο Treichlinger επανέλαβε το ρόλο του. Την σκηνοθεσία επιμελήθηκε ο Zelenka και την χορογραφία η Camilla Rosenbaum και παρουσιάστηκε 55 φορές το επόμενο έτος.
Ήταν το πιο επιτυχημένο μουσικό γεγονός στην ιστορία του στρατοπέδου και μετέτρεψε τον πιτσιρικά σε τοπική διασημότητα. Σύμφωνα με επιζώντες μάρτυρες, ο Honza είχε πλήρη επίγνωση ότι ο «Brundibar» – ένας νταής μουσικός δρόμου – ήταν παρωδία του Χίτλερ, όμως έκανε τον χαρακτήρα παράξενα συμπαθητικό εκτός από κομπορρήμονα.
Στις 16 Οκτωβρίου 1944, ο Honza Treichlinger μαζί με το μεγαλύτερο μέρος του νεανικού θιάσου του Brundibar μεταφέρθηκαν ανατολικά και κανείς δεν άκουσε τίποτα ξανά για αυτόν.
Χρόνια αργότερα ένας συγκρατούμενός του αναρωτιόταν: «Τι θα μπορούσε να έχει γίνει;». Ήταν ηθοποιός ή μηχανικός; Πώς θα μπορούσε να έχει εξανθρωπίσει τη δική του ζωή καθώς είχε αυτό το ρόλο… Ήταν 14 χρονών και μεταφέρθηκε στο Άουσβιτς μαζί με όλα τα παιδιά και από εκεί απευθείας στον θάλαμο αερίων.
Λεπτομέρεια 1η: Η μόνη φορά που τα παιδιά είχαν τη δυνατότητα να αφαιρέσουν τα κίτρινα αστέρια τους ήταν κατά τη διάρκεια της παράστασης.
Λεπτομέρεια 2η: Ο συνθέτης Hans Krása δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς στις 17 Οκτωβρίου 1944.
Λεπτομέρεια 3η: Από τους ενήλικες μόνο ο λιμπρετίστας Hoffmeister κατάφερε να ξεφύγει από την Πράγα εγκαίρως.
Λεπτομέρεια 4η: Πράγα – Τερεζίν – Άουσβιτς: τόσο απλά ;
Λεπτομέρεια 5η: Στο επόμενο «Αθήνα-Πράγα-Τερεζίν: ένα ταξίδι τόσο αναγκαίο»
*Ο Μιχάλης Κονιόρδος, είναι Καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, τέως σύμβουλος του ΑΣΕΠ, τέως Διοικητής – Πρόεδρος του ΔΣ του ΓΝΠ Αθηνών «Π. & Αγ. Κυριακού», τέως ειδικός σύμβουλος του ΥΠΕΞ (1985-1989)