«Το πιο τρομακτικό και συνάμα το ανείπωτο μεταβιβάζεται στους κοντινότερους ανθρώπους μας. Οι αγαπημένοι μας κρατούν μέσα τους αυτό που εμείς δεν μπορούμε. Το ίδιο κι εμείς»
Μια συλλογή από δοκίμια (Lost in Transmission: Studies of Trauma Across Generations) σχετικά με τη μετάδοση του τραύματος βασίζεται στην ιδέα πως «αυτό που οι άνθρωποι δεν μπορούμε να τιθασεύσουμε από την εμπειρία μας – αυτό που έχει υπάρξει τραυματικά τρομακτικό, αφόρητο και αδιανόητο – δεν μπορεί να εκφραστεί σε καμία κοινωνική αλληλεπίδραση, αλλά πολύ συχνά περνά από τη μία γενιά στην άλλη ως μια συναισθηματική ευαισθησία ή ως μια χαοτική αίσθηση».
Η μετάδοση ενός τραύματος μπορεί να αφορά στα πλαίσια μιας οικογένειας που πενθεί την απώλεια, όπως το θάνατο ενός βρέφους, αλλά μπορεί και να αποτελεί την απόκριση σε ένα κοινωνικό τραύμα. Ο Maurice De Witt, ντυμένος Άγιος Βασίλης σε δρόμο της Νέας Υόρκης παρατήρησε μια διαφορά στη συμπεριφορά των περαστικών στα Χριστούγεννα μετά την 11η Σεπτεμβρίου, όταν οι γονείς δεν άφηναν με τίποτα από τα χέρια τους τα παιδιά τους. Τα παιδιά το αντιλαμβάνονταν αυτό. Υπήρχε ένα διαχέον άγχος, αλλά τα παιδιά δεν μπορούσαν να κάνουν στο νου τους τις συνδέσεις.
Αυτός ο άντρας παρατήρησε ένα ισχυρό διπλό μήνυμα μέσα από αυτή την πράξη των γονιών: Συνειδητά και λεκτικά, το μήνυμα ήταν «Να, ο Άγιος Βασίλης. Αγάπησέ τον». Ασυνείδητα και σωματικά όμως ήταν «Να ο Άγιος Βασίλης. Χρειάζεται να τον φοβόμαστε». Το ανείπωτο τραύμα της 11ης Σεπτεμβρίου μπορούσε πια να μεταφερθεί στην επόμενη γενιά μέσω του σφιχτού κρατήματος του χεριού.
Η «ψυχική» κληρονομιά περνά από τη μία γενιά στην άλλη μέσα από ασυνείδητα στοιχεία ή μηνύματα που ρέουν ανάμεσα στον ενήλικα και το παιδί. Ορισμένες φορές, το ίδιο το άγχος περνά από τη μία γενιά στην άλλη μέσα από τις ιστορίες.
Ο ψυχολόγος και ιστορικός Peter Loewenberg ανακαλεί στη μνήμη του την λεκτική παράδοση των γονιών του που έζησαν χρόνια πείνας στη Γερμανία κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η κακή διατροφή επηρέαζε τη σωματική υγεία και την ίδια την επιβίωση. Σύμφωνα με τις ιστορίες τους, η πολυτέλεια της οικογένειάς του μία φορά το χρόνο ήταν ένα πορτοκάλι κομμένο και μοιρασμένο σε όλα τα μέλη της.
Ο Loewenberg αναγνωρίζει μια αιτιώδη αλυσίδα ανάμεσα στη σωματική στέρηση των Γερμανών του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία έφτασε στο απόγειό της στο Μεγάλο Κραχ (1929) και στην προτίμηση των Ναζί για τα παιδιά της Κεντρικής Ευρώπης. Σε ποιο βαθμό «οι παθητικές εμπειρίες της παιδικής στέρησης» οδήγησαν σε μια αντεστραμμένη και φαντασιωτική κατάσταση μέσω των βασανιστηρίων και των στρατοπέδων συγκέντρωσης;
Παραπέμπει σε ένα άλλο παράδειγμα συλλογικής μετάβασης και του αντιθέτου της. «Το μεγαλύτερο Κινέζικο ιστορικό τραύμα ήταν αδιαμφισβήτητα η ταπείνωση της Ιαπωνικής Αυτοκρατορικής Γης (1937-1945). Όταν ο Mao Zedong δήλωσε το 1948 «Οι Κινέζοι ύψωσαν το ανάστημά τους» προσπαθούσε να αποκαταστήσει την ιστορική ντροπή και τον πόνο.
Ο ψυχολόγος – ιστορικός Howard Stein ασχολείται με το θέμα του συλλογικού τραύματος στην Αμερική και φαντάζεται όλες τις πιθανές κατευθύνσεις που το τραύμα μπορεί να μεταδοθεί σε έθνη, ομάδες, θρησκείες και οικογένειες. Το τραύμα μπορεί να μεταφερθεί κάθετα. Για παράδειγμα, στη βίαιη υποβάθμιση μιας εταιρίας. Αυτό ισχύει και σε περίπτωση αλλαγής ηγεσίας σε μια τοπική εκκλησία αφού ένας ιερέας έχει κατηγορηθεί για σεξουαλική παρενόχληση.
Η οριζόντια μετάδοση προσδιορίζεται ως η μεταφορά του τραύματος ανάμεσα σε ανθρώπους με παρόμοιες σχέσεις εξουσίας. Αυτό ισχύει συχνά ανάμεσα στους επαγγελματίες υγείας με θύματα μιας μεγάλης καταστροφής, όπως στον βομβαρδισμό της Oklahoma (1995), όπου διαθέτουν την ενσυναίσθηση της βίωσής του από δεύτερο χέρι. Οι κάθετες και οριζόντιες μεταδόσεις μπορούν να συμβούν ταυτόχρονα σε σχέση με το ίδιο γεγονός.
Η μετάδοση ενός τραύματος κουβαλά ένα άγνωστο πένθος εκτός όλων των άλλων. Αυτό το συλλογικό πένθος «κολλά» στο χρόνο, μετατρέπεται σε διαγενεακό και γεννά συλλογική απομόνωση.
Η μετάδοση του τραύματος όμως αποτελεί και ένα καθήκον. Η επόμενη γενιά πρέπει να παλέψει με αυτό, να βρει τρόπους να το αναπαραστήσει και να μοιραστεί την εμπειρία με τους γονείς. Μια βασική ανάγκη είναι το να αποφύγουμε να αποσυνδεθούμε από την οικογενειακή «κληρονομιά» και να δουλέψουμε ώστε να φέρουμε το τραύμα στην επιφάνεια, να του δώσουμε σάρκα και οστά μέσα από τη γλώσσα και το διάλογο.
Πώς κουβαλάμε μέσα μας μυστικές ιστορίες από το παρελθόν;
Το διαγενεακό τραύμα μπορεί να εμφανιστεί στα όνειρά μας, στις πράξεις μας, στα «μαθήματα ζωής», μέσα στη γλώσσα που μαθαίνουμε από την οικογένεια και την κοινωνία μας.
Η ανακάλυψή του σημαίνει τη συμμετοχή σε ένα μεγαλύτερο αφήγημα, ένα που περιλαμβάνει τους προγόνους μας. Απαιτεί την προσεκτική ακρόαση των ιστοριών των γονιών και των παππούδων μας με ιδιαίτερη προσοχή στην οικονομική και ιστορικό περίοδο στην οποία έζησαν τις εμπειρίες τους.
Οι συναισθηματικοί δεσμοί ανάμεσα στο παιδί και στους προγόνους είναι σημαντικοί για την ανάπτυξη των αξιών μας. Αυτοί οι δεσμοί συχνά καθορίζουν τις απαντήσεις σε πολυάριθμες απαντήσεις, όπως στο «Ποιος είμαι;», «Τι με συνδέει με την οικογένειά μου». Και το σημαντικότερο, «από αυτούς τους δεσμούς ποιους θα απορρίψω και ποιους θα κρατήσω;».
Επιμέλεια: Molly Castelloe, ψυχολόγος