«Η μέγιστη ευτυχία του μέγιστου αριθμού ανθρώπων αποτελεί το θεμέλιο της ηθικής και της νομοθεσίας» (Bentham)
του Ηλία Γιαννακόπουλου (φιλόλογου)
Η κυβερνητική σύμπραξη ενός «καθ΄ ομολογίαν» αριστερού κόμματος (ΣΥΡΙΖΑ) κι ενός από συστάσεως δεξιόστροφου (ΑΝΕΛ) προκάλεσε αντιτιθέμενες αξιολογήσεις τόσο για την αποτελεσματικότητα του κυβερνητικού έργου όσο και για την πολιτική ορθότητα και ηθική του εγχειρήματος. Τους προβληματισμούς για το εγχείρημα πυροδοτούσε κατά καιρούς και η πολιτική συμπεριφορά – τακτική του προέδρου των ΑΝΕΛ που άγγιζε τα όρια του αντισυμβατικού.
Τους τελευταίους μήνες η επαμφοτερίζουσα στάση των ΑΝΕΛ στο θέμα της συμφωνίας των Πρεσπών και η απειλή του «μένω – φεύγω» επέτεινε το κλίμα αβεβαιότητας και τροφοδότησε τη σεναριολογία για όσα δυνητικά μπορούν να συμβούν στην πολιτική σκηνή και στα εθνικά θέματα. Στο κλίμα αυτό της ρευστότητας δεν λείπουν κι εκείνοι που εντρυφούν σε θέματα αξιολόγησης της ηθικής συμπεριφοράς και επικαλούνται το «επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς» στην προσπάθειά τους να προοικονομήσουν το τελικό αποτέλεσμα.
Μία αναλυτική αναφορά στο «επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς» θα αναδείκνυε την αξία του ως ερμηνευτικού εργαλείου σε πολλά θέματα και όχι μόνο της πολιτικής επικαιρότητας. Δηλαδή, η μη ψήφιση της συμφωνίας των Πρεσπών από τους ΑΝΕΛ (θετική / αρνητική πράξη) θα μπορούσε να συνοδευτεί από απροσδιόριστα τελικά αποτελέσματα (πολιτική επιβίωση ΑΝΕΛ / εθνική ήττα) τα οποία θα προσδιορίσουν σε τελευταία ανάλυση και το χαρακτήρα της αρχικής πράξης (μη ψήφιση της συμφωνίας των Πρεσπών).
α. Οι εννοιολογικές αναφορές
- «Αν οι Βρετανοί εγκαταλείψουν την Ε.Ε., νέα αιτήματα για δημοψηφίσματα εξόδου είναι αναπόφευκτα. Βρισκόμαστε σε ολισθηρή πλαγιά…..». (Μάρτιν Σουλτς).
- 2. «Η νομιμοποίηση του γάμου μεταξύ των ομοφυλόφιλων μπορεί να μας οδηγήσει σε άλλα δεδομένα, τα οποία δεν βρίσκονται μακριά από την ολισθηρή πλαγιά….» (Δημοσίευμα εφημερίδας).
Ο έντυπος και ηλεκτρονικός τύπος βρίθει δημοσιευμάτων που κυριαρχεί ο όρος «ολισθηρή πλαγιά» ή το «επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς» (Slippery slope argument). Ένας όρος που έχει εφαρμογή στην Ηθική (αναζήτηση της ηθικής πράξης) αλλά και σε ένα ευρύτατο πεδίο όπου συγκρούονται οι επιλογές με τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.
β. Τα στάδια
Στην απλούστερη μορφή του το επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς θα μπορούσε να σημαίνει: Αν επιτρέψουμε σε ένα θέμα την πρακτική Α (που είναι αθώα, αβλαβής ή στοιχειωδώς κατακριτέα), αυτή μπορεί να οδηγήσει ενδεχομένως στην πρακτική Ω (που χαρακτηρίζεται ως απαράδεκτη, επικίνδυνη και φυσικά ανεπιθύμητη). Οι «ολισθηρές πλαγιές» είναι πολλές και προκαλούν μεγάλα διλήμματα τόσο στον καθημερινό άνθρωπο όσο και στους ειδικούς επιστήμονες. Το παρακάτω παράδειγμα, ίσως φωτίσει καλύτερα τον όρο και τη χρήση του.
* Η απόφαση της κυβέρνησης για αύξηση των μισθών (Α) προκάλεσε τις αντιδράσεις των οικονομολόγων και κοινωνιολόγων. Οι ειδικοί διαβλέπουν σε αυτήν την απόφαση έναν εθισμό των υπαλλήλων – εργατών στο εύκολο χρήμα (Β) που νομοτελειακά οδηγεί στην αποδοχή μιας υλιστικής βιοθεωρίας (Γ). Αυτή με τη σειρά της απειλεί με αποδόμηση των ηθικών αξιών (Δ) με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση του κοινωνικού ιστού (Ε). Έτσι, όμως, θα αυξηθούν τα αντικοινωνικά φαινόμενα (ΣΤ), γεγονός που θα σημάνει την εκβαρβάρωση των ανθρώπων (Ζ) και την κυριαρχία μιας χαοτικής κατάστασης (Η)….. Άρα η αύξηση μισθών (Α) μπορεί να οδηγήσει τελικά στον αφανισμό των κοινωνιών (Ψ) και όχι απίθανο του ίδιου του ανθρώπου, ως βιολογικού είδους (Ω).
Η λογική του επιχειρήματος της «ολισθηρής πλαγιάς» εδράζεται στην πεποίθηση πως μια αθώα και ηθική επιλογή μπορεί να οδηγήσει σε ανεπιθύμητα – επικίνδυνα αποτελέσματα που δεν μπορούν να προβλεφθούν ή να αποφευχθούν.
γ. Οι αδυναμίες
«Η αδυναμία του επιχειρήματος της «ολισθηρής πλαγιάς» βρίσκεται «στην αισθητή απουσία οποιασδήποτε αιτιολόγησής του γιατί το Α οδηγεί αναπόφευκτα στο Ω. Όσοι επικαλούνται το επιχείρημα επιθυμούν να στρέψουν την προσοχή στις φρικτές συνέπειες του Ω, που συχνά περιγράφεται με τον πιο απεχθή τρόπο, ελπίζοντας ότι η παράλειψη οποιασδήποτε συζήτησης των πλεονεκτημάτων του Α θα περάσει απαρατήρητη. Κατά συνέπεια, τη θέση της λογικής επιχειρηματολογίας παίρνει η ρητορική. Για παράδειγμα, το κατά πόσο είναι συνετό να επιτρέψουμε στους γονείς να επιλέγουν το φύλο των παιδιών τους πρέπει να εξεταστεί αυτόνομα, κι αν διαπιστωθεί ότι είναι απαράδεκτο, θα πρέπει αναμφισβήτητα να απορριφθεί. Αν διαπιστωθεί ότι η πρακτική καθαυτή είναι αβλαβής, θα πρέπει ίσως να αναλογιστούμε αν όντως οδηγεί αναπόφευκτα σε κάποια άλλη πρακτική που είναι απαράδεκτη. Ωστόσο, κάτι τέτοιο είναι δύσκολο να υποστηριχθεί καθώς στην πραγματική ζωή, όπου υπάρχει όντως κίνδυνος ανεξέλεγκτης διολίσθησης, είναι γενικά δυνατόν να εισαχθούν κανόνες και κατευθυντήριες γραμμές που θα την αποτρέψουν» (Ben Dupre: 50 φιλοσοφικές θεωρίες για τη ζωή και τον κόσμο).
Το αδύνατο σημείο του επιχειρήματος της ολισθηρής πλαγιάς είναι η ασάφεια αλλά και η αυθαίρετη σχέση – σύνδεση μεταξύ των άκρων (Α-Ω). Αν και η αφετηρία (Α) και το τέρμα (Ω) έχουν σημαντική διαφορά – απόκλιση, εντούτοις κάποιοι τείνουν να τα ταυτίζουν με αποτέλεσμα να θυσιάζεται η «καλών προθέσεων» αφετηρία (Α). Γι’ αυτό, λοιπόν, απαιτείται η ανίχνευση των «αιτιακών συνδέσμων» μεταξύ των επιμέρους σταδίων (Β,Γ,Δ,…..Ψ). Συνιστά, δηλαδή, αυθαιρεσία (λογική) να υποστηρίζουμε πως η διάσπαση του ατόμου και η εξίσωση E=m.c2 (Αϊνστάιν) ενοχοποιούνται για τη ρήξη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα – Ναγκασάκι…. Άρα η επιστήμη να μην προβαίνει σε τέτοιες έρευνες και ανακαλύψεις…..
δ. Ολισθηρή πλαγιά και Ωφελιμισμός
Βέβαια, το επιχείρημα της «ολισθηρής πλαγιάς» είναι ως ένα βαθμό προϊόν της θεωρίας του Ωφελιμισμού που θεμελίωσαν οι J. Bentham και J.S. Mill. Σύμφωνα με αυτόν απώτατος στόχος κάθε ανθρώπου ή κοινωνικού συστήματος είναι «η μεγαλύτερη ευτυχία για τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων». Άρα μια πράξη – συμπεριφορά αποτιμάται ως θετική στο βαθμό που οι συνέπειές της είναι ευεργετικές στο μέγιστο δυνατό βαθμό ατόμων. Η ηθική, δηλαδή, αξιολόγηση μιας επιλογής είναι συνάρτηση της ωφέλειας που προκαλεί. Όταν αυτή απουσιάζει, τότε και η επιλογή ακυρώνεται ακόμη κι αν έχει ηθικό υπόβαθρο ή «καλές προθέσεις».
«Η καλύτερη πράξη είναι αυτή που προκαλεί την περισσότερη ευτυχία» (Mill)
Με αυτό το δεδομένο του Ωφελιμισμού εμπλέκεται και το επιχείρημα της «Ολισθηρής πλαγιάς», που επιβάλλει την ενδελεχή εξέταση του αποτελέσματος για την αξιολόγηση της ηθικότητας μιας πράξης. Η δυνητική επικινδυνότητα μιας πράξης μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά στην ανάληψη κάθε πρωτοβουλίας για ανανέωση και πρόοδο. Ο φόβος ενός πιθανολογούμενου αρνητικού αποτελέσματος δρα ανασταλτικά στην επιλογή μιας θέσης, που αν και ως θέση καθαυτή συνιστά τον ορισμό της ηθικής.
Η απαξίωση, όμως, μιας πρωτοβουλίας κάτω από το φόβο ενός επικίνδυνου αποτελέσματος οδηγεί σε έναν sui generis συντηρητισμό που υποσκάπτει τα θεμέλια του νέου, του προοδευτικού και του ρηξικέλευθου.
Άλλοι, όμως, διατείνονται πως το επιχείρημα της «Ολισθηρής πλαγιάς» προφυλάσσει το άτομο και την κοινωνία από επιλογές που μπορούν να βλάψουν ανεπανόρθωτα το κοινωνικό σύνολο. Δεν αρκούν, λένε οι υπέρμαχοι της ολισθηρής πλαγιάς, οι καλές προθέσεις, αλλά τα αποτελέσματα.
Ο κατάλογος των εφαρμογών της λογικής του επιχειρήματος της «ολισθηρής πλαγιάς» είναι μεγάλος και ακουμπά διαχρονικά φιλοσοφικά και ηθικά ερωτήματα αλλά και την καθημερινότητα, όπως: ευθανασία, άμβλωση, παιδαγωγική, θανατική ποινή, κλωνοποίηση…..βιοηθική. Ακόμη – ακόμη και τη στάση μας ως κοινωνία – κράτος – έθνος απέναντι στους μετανάστες. Π.χ. Κρίνεται ως κορυφαίο δείγμα ανθρωπισμού το άνοιγμα των συνόρων στους μετανάστες (στάδιο Α). Αν, όμως, αυτό οδηγήσει στην πληθυσμιακή διάβρωση (στάδιο x, y) και τελικά στον αφελληνισμό της χώρας μας (στάδιο Ω); Αυτά τα ερωτήματα και διλήμματα θέτει το επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς και προκαλεί προβληματισμούς και αναδεικνύει τον ηθικό σχετικισμό ως αξίωμα.
ε. Η μύτη της καμήλας
«Μια γλαφυρή εκδοχή του επιχειρήματος της ολισθηρής πλαγιάς, που χρησιμοποιείται σπάνια και υποτίθεται ότι βασίζεται σε έναν αραβικό μύθο, παρουσιάζει με μια χαρούμενη ματιά τους ιδιόμορφους κινδύνους της νομαδικής ζωής. Οι ολέθριες συνέπειες του να «αφήσεις τη μύτη της καμήλας να μπει στη σκηνή» – ιδιαίτερα καθώς η μύτη δεν είναι σε καμία περίπτωση το πιο προσβλητικό μέρος μιας καμήλας – απεικονίζονται με τρόπο χαριτωμένο από τη Λίντια Χάουαρντ Σιγκούρνεϊ, Αμερικανίδα ποιήτρια του δέκατου ένατου αιώνα.
Κάποτε στο εργαστήρι του δούλευε ένας τεχνίτης
Με χέρι νωθρό κι άτονη σκέψη.
Όταν μέσα απ’ το ανοιχτό παράθυρο
Να! – μια καμήλα το πρόσωπό της πρόβαλε.
«Η μύτη μου κρυώνει», γόγγυξε δειλά.
«Ω, άσε με πλάι σου να τη ζεστάνω».
Αφού λέξη αρνητική δεν λέχθηκε,
Μπήκε η μύτη, μπήκε το κεφάλι,
Κι όσο σίγουρα η μέρα ακολουθεί τη νύχτα,
Ακολούθησε κι ο μακρύς, ευέλικτος λαιμός,
Κι έπειτα, σαν απειλητική αντάρα,
Μέσα χώθηκε ολόκληρη η άχαρη μορφή.
Ολόγυρα κοίταξε άναυδος ο αφέντης,
Κι αγριοκοίταξε τον αγενή εισβολέα,
Βέβαιος, όσο πιο κοντά πλησίαζε,
Ότι χώρος δεν περίσσευε για τέτοιο καλεσμένο,
Αλλά με έκπληξη, την άκουσε να λέει,
«Αν δεν βολεύεσαι, τον δρόμο σου να πάρεις,
Γιατί εγώ εδώ να μείνω επιλέγω».
Ως νεανικές καρδιές, που η χαρά σας γέννησε,
Τον μύθο αυτό τον αραβικό μη τον περιφρονείτε.
Στης κακής συνήθειας την πιο πρώιμη πονηριά,
Μη δίνετε ακρόαση, μηδέ χαμόγελο, μηδέ ματιά,
Τη σκοτεινή πηγή σφραγίστε πριν εκβάλει,
Κι ούτε ποτέ τη μύτη καμήλας να ανεχθείτε. (Ben Dupre «50 φιλοσοφικές θεωρίες για τη ζωή και τον κόσμο»).