«Ο ελεύθερος άνθρωπος είναι αναγκαστικά ανασφαλής. Ο σκεπτόμενος άνθρωπος είναι αναγκαστικά αβέβαιος» (Φρομ)
γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος (Φιλόλογος)
Στο ερώτημα ποιο από τα δυο αγαθά της ανθρώπινης ύπαρξης – η ελευθερία ή η ζωή – κατέχει την πρώτη θέση στην αξιακή κλίμακα μπορούν να δοθούν πολλές απαντήσεις. Πολλοί είναι εκείνοι που διατείνονται πως η ζωή συνιστά την πρώτιστη και απόλυτη αξία γιατί μόνο αυτή εξασφαλίζει τους όρους για τη βίωση κάθε αγαθού. Άλλοι, όμως, υποστηρίζουν πως η ελευθερία κατέχει την πρώτη θέση στην αξιακή κλίμακα, γιατί μια ανελεύθερη ζωή είναι μια ζωή «αβίωτη» και χωρίς περιεχόμενο. Τη θέση αυτή στηρίζουν και ιστορικά γεγονότα που καταμαρτυρούν τη θυσία της ίδιας της ζωής στο όνομα της ελευθερίας (εθνικοί αγωνιστές, κοινωνικοί επαναστάτες…).
Συνέχεια του παραπάνω ερωτήματος είναι και το δίπολο Ελευθερία και Ασφάλεια. Υποστηρίζεται, δηλαδή, πως η κατάκτηση και η τελική βίωση της ελευθερίας προϋποθέτουν την ασφάλεια ή τη δραστική μείωση όλων εκείνων των παραγόντων που αυξάνουν το αίσθημα της ανασφάλειας. Κάθε προσπάθεια, επομένως, να οριοθετήσουμε το περιεχόμενο της προσωπικής μας ελευθερίας προαπαιτεί και την ανάλογη καταμέτρηση του βαθμού ασφάλειας ή ανασφάλειας.
α. Η έννοια της ασφάλειας
Κανένα βήμα, όμως, δεν μπορεί να γίνει στην ανίχνευση της σχέσης Ελευθερίας και Ασφάλειας, αν πρώτα δεν οριστεί η έννοια της ασφάλειας και τα είδη αυτής. Σύμφωνα με τους λεξικογράφους, η έννοια ασφάλεια παράγεται από το α + σφάλλω που σημαίνει τη σταθερότητα, τη βεβαιότητα, το αμετακίνητο. Ακολουθώντας τις διαδρομές του ρήματος *σφάλλω (αρχικά ωθώ κάποιον σε πτώση και μεταγενέστερα διαπράττω λάθος…) οδηγούμαστε στην ταύτιση της ασφάλειας με τη σιγουριά και τη σταθερότητα.
Για τους περισσότερους μελετητές (Φρεντερίκ Γκρο) η ασφάλεια είναι συναφής με την ψυχική ηρεμία και με μια αίσθηση σιγουριάς και ηρεμίας. Η ασφάλεια συνιστά μια ισορροπημένη πνευματική κατάσταση, μια ψυχική διάθεση γεμάτη ηρεμία, ησυχία και εμπιστοσύνη. Η ασφάλεια, λογίζεται και ως απουσία κινδύνων. Στην περίπτωση αυτή η ασφάλεια δεν δηλώνει μια ψυχική διάθεση, αλλά μια αντικειμενική κατάσταση. Υπάρχει, επίσης, και η ασφάλεια «ως στοιχείο της υλικής δημόσιας τάξης, που χαρακτηρίζεται από την απουσία κινδύνων για τη ζωή, την ελευθερία ή το δικαίωμα ιδιοκτησίας των ατόμων». (δημόσια ασφάλεια, συλλογική ασφάλεια, στρατιωτική ασφάλεια, αστυνομική ασφάλεια…).
Ειδικότερα, ο Φρεντερίκ Γκρο στο έργο του «Η αρχή της ασφάλειας» επισημαίνει επιγραμματικά: «Διερευνώ τέσσερις κύριες διαστάσεις της αρχής της ασφάλειας. Η ασφάλεια ως γαλήνη, ψυχική σταθερότητα, πνευματική ηρεμία, σύμφωνα με τις μεγάλες στωικές, επικούρειες και σκεπτικές φιλοσοφίες. Η ασφάλεια ως απουσία κινδύνων, ως εξάλειψη απειλών σε μια αναγεννημένη ανθρωπότητα που θα πλέει στην επίγεια ευτυχία, σύμφωνα με τα χιλιαστικά πολιτικά, κοινωνικά και θρησκευτικά κινήματα του Μεσαίωνα. Η ασφάλεια ως σύνολο κρατικών εγγυήσεων, μέσα από τα ιδρυτικά κείμενα της πολιτικής σκέψης (Χομπς, Λοκ, Ρουσσώ). Και, τέλος, η ασφάλεια ως έλεγχος των ροών».
Σύμφωνα με το Σάλλιβαν «η ανάγκη προσωπικής ασφάλειας», ως μια προσπάθεια απαλλαγής από το άγχος συνιστά μια από τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου. Για την ψυχολογία και την Ψυχιατρική η έννοια της ασφάλειας αποτελεί προνομιακό πεδίο έρευνας και θεωρείται ως ο υπέρτατος σκοπός της ζωής και σαν η ουσία της ψυχικής υγείας. Η αιτία που οδηγεί στην ενδελεχή μελέτη του αισθήματος της ασφάλειας είναι και το γεγονός «ότι οι άνθρωποι νιώθουν ολοένα και περισσότερο λιγότερη ασφάλεια, σαν αποτέλεσμα μιας όλο και μεγαλύτερης αυτοματοποίησης και υπερπροσαρμογής» (Φρομ).
Η εννοιολογική προσέγγιση της «ασφάλειας» μπορεί να βοηθήσει στην απάντηση του αρχικού ερωτήματος – διλήμματος για τη δυνατότητα βίωσης της ελευθερίας μέσα σε έναν κόσμο που καθημερινά γεννά την ανασφάλεια. Η άρση της αντίφασης μεταξύ της ελευθερίας και της ασφάλειας μπορεί να επιτευχθεί στο βαθμό που εντοπίσουμε τη βασική αιτία όλων εκείνων των παραγόντων που διαχρονικά ροκανίζουν το αίσθημα της ασφάλειας του ανθρώπου.
β. Αίτια ανασφάλειας
Αρχικά, πρωτογενής αιτία της ανασφάλειας του ανθρώπου είναι η συνειδητοποίηση της φθαρτότητας – περατότητας του ανθρώπου μπροστά στη βεβαιότητα του θανάτου ως μιας βιολογικής νομοτέλειας. Ο Επίκουρος επισημαίνει σχετικά «Προς μεν τάλλα δυνατόν ασφάλειαν πορίσασθαι, χάριν δε θανάτου πάντες άνθρωποι πόλιν ατείχιστον οικούμεν» (Απέναντι σε όλα τα άλλα πράγματα μπορούμε να εξασφαλιστούμε, όμως εξαιτίας του θανάτου όλοι οι άνθρωποι ζούμε σε μια πόλη ανοχύρωτη). Παραπλήσια είναι και η άποψη του Σενέκα που καταγράφει το αναπότρεπτο του θανάτου που συνιστά μόνιμη πηγή άγχους και ανασφάλειας για τον άνθρωπο «Κάθε τι που μεσολαβεί μεταξύ λίκνου και μνήματος είναι αβέβαιο».
Για τη Χριστιανική θρησκεία, η έννοια της ασφάλειας και της ελευθερίας σχετίζονται με την έξοδο – εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο. Όσο, δηλαδή, ο άνθρωπος ζούσε στον παράδεισο βίωνε σε απόλυτο βαθμό το αίσθημα της ασφάλειας αλλά όχι και της ελευθερίας. Η έξοδος από τον παράδεισο μπορεί να σήμανε τον αγώνα για ελευθερία, αλλά με βαρύ αντίτιμο την απώλεια της ασφάλειας. Εξ αυτού του γεγονότος η σχέση ελευθερίας και ασφάλειας συνιστά μια από τις μεγαλύτερες αντιφατικότητες της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο μύθος του προπατορικού αμαρτήματος υποδηλώνει το χρέος του ανθρώπου να βαδίσει προς την ελευθερία μέσα από την αποδοχή κάποιων αναγκαιοτήτων. «Η ανθρώπινη, δηλαδή, πορεία είναι μια συγκλονιστική πορεία ανάμεσα στην αναγκαιότητα και την ελευθερία» (Γιάννη Γαλανού «Ο ψυχικός κόσμος»).
Ο Φρόιντ συνδέει την ανασφάλεια του σύγχρονου ανθρώπου με την αποδόμηση κάποιων βεβαιοτήτων που διαχρονικά έτρεφαν τον ανθρώπινο Ναρκισσισμό και το αναβλύζον από αυτόν αίσθημα της ασφάλειας. Ειδικότερα, ο πατέρας της ψυχανάλυσης πίστευε ότι η ψυχανάλυση προξένησε «το πιο βαθύ ναρκισσιστικό πλήγμα» που δέχτηκε ποτέ ο άνθρωπος (Γενική θεωρία των νευρώσεων). Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Φρόιντ στη διάρκεια του χρόνου ο ναρκισσισμός των ανθρώπων δέχτηκαν τρία μεγάλα πλήγματα από την επιστήμη.
Το πρώτο το προκάλεσε ο Κοπέρνικος, όταν απέδειξε πως η Γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου (Γεωκεντρικό σύστημα) αλλά ένα απειροελάχιστο τμήμα του σύμπαντος που το χαρακτηρίζει η απεραντοσύνη. Το δεύτερο πλήγμα το προξένησε ο Δαρβίνος που αποδόμησε την υποτιθέμενη προνομιούχο θέση του ανθρώπου στη θεϊκή δημιουργία. Διατύπωσε τη θέση του ανθρώπου συνιστά τη μετεξέλιξη του πιθήκου (Η θεωρία της Εξέλιξης). Το τρίτο, όμως, και σοβαρότερο πλήγμα το επέφερε η ψυχανάλυση (Φρόιντ) αποκαλύπτοντας ότι το συνειδητό «Εγώ» δεν είναι καν κύριος του ανθρώπου, αλλά η όλη του συμπεριφορά καθορίζεται από το ασυνείδητο. Αυτό σημαίνει το τέλος των ψευδαισθήσεων για το αυτεξούσιο του ανθρώπου και της ελευθερίας του.
Όλες αυτές οι επισημάνσεις του Φρόιντ φωτίζουν τη βασική αιτία που ροκάνισε την ασφάλεια του ανθρώπου και τον βύθισε σε μια κατάσταση απόγνωσης και άγχους.
Ενισχυτικές των παραπάνω θέσεων είναι και οι πεσιμιστικές απόψεις του Σοπενχάουερ που έμμεσα αναδεικνύουν τα τρωκτικά της ασφάλειας (ψυχολογικής…) του ανθρώπου. «Η ματαιότητα της ύπαρξης φανερώνεται σε όλες τις εκφάνσεις της ύπαρξης: στον χρόνο και στον χώρο που είναι άπειροι, σε αντίθεση με το πεπερασμένο της ανθρώπινης ζωής μέσα τους….. στη ρευστότητα και τη σχετικότητα των πραγμάτων˙ στο διαρκές ‘’γίγνεσθαι’’, που δεν σταθεροποιείται ποτέ σε ένα ‘’είναι’’…… στη συνεχή απογοήτευση από τον αγώνα που συνιστά η ζωή. Ο χρόνος και η φθαρτότητα όλων των πραγμάτων μέσα σ’ αυτόν….».
Στο οδοιπορικό για τον εντοπισμό της ανασφάλειας του ανθρώπου δεν θα μπορούσε να απουσιάσει και ο Καζαντζάκης που σχετικά τονίζει: «Μια κινήσαμε από ένα χάος παντοδύναμο, από μιαν αξεδιάλυτη, πηχτή, φως και σκοτάδι άβυσσο. Και μαχόμαστε όλοι – φυτά, ζώα, άνθρωποι, ιδέες – στο λιγόστιγμο τούτο διάβα της ατομικής ζωής, να ρυθμίσουμε εντός μας το Χάος, να λαγαρίσουμε την άβυσσο, να κατεργαστούμε στα κορμιά μας όσο πιότερο σκοτάδι μπορούμε, να το κάμουμε φως» και αλλού «Ξεκίνησα από ένα σκοτεινό σημείο, τη Μήτρα˙ οδεύω σ’ ένα άλλο σκοτεινό σημείο, το Μνήμα. Μια δύναμη με σφεντονάει μέσα από το σκοτεινό βάραθρο˙ μια άλλη δύναμη με συντραβάει ακατάλυτα στο σκοτεινό βάραθρο». ( Η Ασκηκτική).
Ο κατάλογος της αναζήτησης της ανθρώπινης ανασφάλειας είναι μακρύς. Ωστόσο, όλες οι επισημάνσεις συγκλίνουν σε ένα κοινό στοιχείο πως η ασφάλεια συνιστά πρώτιστη ανάγκη (ψυχική) για τον άνθρωπο και πως ο άνθρωπος υπόκειται σε δυνάμεις που αδυνατεί να κατανοήσει ή να ελέγξει, όπως εμφαντικά περιγράφει ο Αμερικανός συγγραφέας Χόθορν «….μια δύναμη που δεν ελέγχουμε αδράχνει με το αδυσώπητο χέρι της όλες μας τις ενέργειες και υφαίνει τις συνέπειές τους στον σιδερένιο ιστό της αράχνης».
Είμαστε, λοιπόν, ως όντα καταδικασμένοι να αναζητούμε απεγνωσμένα την ασφάλεια για την πραγμάτωση της ελευθερίας ή στο όνομα της ασφάλειας να θυσιάζουμε κομμάτια της ελευθερίας μας; Το δίπολο Ελευθερία ή Ασφάλεια επανέρχεται σε μόνιμη βάση.