«Δεν υπάρχει ωραιότερο πράγμα από το να αφιερωθεί κανείς σταθερά και απόλυτα σε ένα και μόνο σκοπό, τον οποίο να φωτίζουν ευγενή ελατήρια. Ένας τέτοιος αγώνας ανυψώνει και εξιδανικεύει τον άνθρωπο και εξασφαλίζει επιτυχία στη ζωή» (Βολταίρος)
Ο άνθρωπος είναι προορισμένο να κυριαρχήσει στο μικρόκοσμό του αλλά και να απελευθερωθεί από τα δεσμά της ‟βιολογίας„ του και του φυσικού περιβάλλοντος. Για την επίτευξη αυτών σκέπτεται, απορεί, φαντάζεται, αγωνιά, προβληματίζεται, δρα και θέτει στόχους. Όλα αυτά συνθέτουν τη βαθιά του επιθυμία για επιτυχία, που συνιστά δομικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης.
α. Το ψυχολογικό βάθρο της επιτυχίας
Σύμφωνα με τον Άντλερ η ανάγκη-επιθυμία του ανθρώπου για επιτυχία πηγάζει από το ‟τραύμα της γέννησης„ ή το ‟σύνδρομο της μειονεξίας’’. Συνιστά, δηλαδή, στοιχείο που είναι γενετικά προσδιορισμένο και εκδηλώνεται από μικρή ηλικία, όταν το παιδί ενταχθεί σε κάποια κοινωνική ομάδα. Η επιτυχία ενδυναμώνει το αίσθημα αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης, ενώ η αποτυχία αποδομεί κάθε εμπιστοσύνη προς τον εαυτό μας. Σε τελευταία ανάλυση τα αντιτιθέμενα συναισθήματα που προκαλούνται από την Επιτυχία ή την Αποτυχία διαμορφώνουν και την ευστάθεια-συνεκτικότητα του Εγώ.
Όντας, λοιπόν, η επιτυχία μια εσωτερική δύναμη σπρώχνει το άτομο σε πράξεις και συμπεριφορές που η ευνοϊκή κατάληξή τους θα προσδώσουν σε αυτό, το αίσθημα της υπεροχής έναντι των άλλων. Κι αυτό γιατί σύμφωνα με τις βασικές αρχές της ατομικής ψυχολογίας οι ‟Άλλοι„ είναι η διαρκής απειλή. Αυτός ο πρωτόγονος και πρωτογενής φόβος της υστέρησης έναντι των άλλων ενεργοποιεί τους μηχανισμούς άμυνας, παρέχοντας στο άτομο τα απαραίτητα ψυχικά εφόδια για την πραγμάτωση εκείνων των στόχων που θα το καταστήσουν κοινωνικά αποδεκτά και αναγνωρίσιμο. Έτσι η επιτυχία καθίσταται συνώνυμη με την ανάγκη του ανθρώπου να ξεχωρίζει και να αυτοεπιβεβαιώνεται.
β. Επιτυχία και κοινωνία.
Ωστόσο, οι κοινωνιοψυχολόγοι – χωρίς να αρνούνται την εγγενή επιθυμία για επιτυχία-διατείνονται πως και το κοινωνικό περιβάλλον συντείνει στην έκφραση και μορφοποίηση αυτής της έμφυτης τάσης ‟Η εποχή μας με τα πρότυπά της, έχει δημιουργήσει μία φρενήρη κούρσα, έναν ιλιγγιώδη ρυθμό, μέσα σε έναν ασφυκτικό ζωτικό χώρο˙ έναν υπερσυμπιεστή πάνω στην ανθρώπινη δράση, στο όνομα του κέρδους και της επιτυχίας„ (Μ. Πρατικάκης ‟Η νόσος της επιτυχίας„)
Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτούς το άμεσο (οικογένεια) αλλά και το ευρύτερο περιβάλλον (ομάδες, κοινωνία…) πιέζουν το άτομο για επιτυχία. Η πίεση της οικογένειας είναι δεδομένη κι αισθητή και προσβλέπει στην επιτυχία με στόχο τόσο την προσωπική (υλική) ευημερία του ατόμου όσο και την κοινωνική αποδοχή.
Καταλυτικός, όμως, είναι και ο ρόλος της κοινωνίας στην εκδήλωση της επιθυμίας για επιτυχία. Όλες οι αρχές, οι αξίες, τα πρότυπα και η οργάνωση της κοινωνίας είναι προσανατολισμένα στην επιτυχία. Ασκούν μία ασφυκτική πίεση στο άτομο για επιτυχία, κρούοντας πάντα τον κίνδυνο για απόρριψη και κοινωνικό χλευασμό σε περίπτωση αποτυχίας. Γιατί η προσωπική αξία του ατόμου προσμετράται από τις επιτυχίες του κι αυτό διευκολύνει την εναρμόνισή του με τις κοινωνικές επιταγές. Αντίθετα η αποτυχία βιώνεται ως κοινωνική απόρριψη και βυθίζει το άτομο στον αδιέξοδο κύκλο της ηττοπάθειας, της απαισιοδοξίας και της παραίτησης.
Το ανταγωνιστικό πλαίσιο της κοινωνίας μας μυθοποιεί την πρωτιά, την υπέροχη, τη νίκη και την ικανότητα να ασκούμε εξουσία. Όταν όλα αυτά βιώνονται ως προσωπικές και κοινωνικές αξίες, τότε το άτομο δεν έχει άλλα περιθώρια παρά να πετύχει με όποιο τίμημα. Έτσι το πάθος για επιτυχία, προϊόν της κοινωνικής οργάνωσης και του αντίστοιχου αξιακού συστήματος-διακονεί τον εγωκεντρισμό, τροφοδοτεί τις έριδες και τις δυνάμεις του ‟Νείκους„ και εξουθενώνει ψυχικά το υποκείμενο.
γ. Οι προϋποθέσεις
Ανεξάρτητα, όμως, από το αν η ανάγκη για επιτυχία πυροδοτείται από ενδογενείς παράγοντες ή θερμαίνεται από το εξωτερικό περιβάλλον, είναι απαραίτητο να καταγραφούν και οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την πραγμάτωσή της. Από την πλευρά του υποκειμένου απαιτούνται: Η ισχυρή βούληση, η φρόνιμη σκέψη, το ανταγωνιστικό πνεύμα, η υπομονή, η αισιοδοξία, η αυτοπεποίθηση, η αυτογνωσία, η αποφασιστικότητα αλλά και η γνώση των αντικειμενικών δεδομένων.
Βέβαια, η επιτυχία ως σταθερό αίτημα του ανθρώπου και ως αέναος επιδιωκόμενος στόχος πηγάζει από ένα σκοπό, μια ιδέα, ένα στόχο. Το τρίπολο αυτό υφαίνει το όλο πλαίσιο μέσα στο οποίο ο άνθρωπος ‟διαπαιδαγωγείται„ στην ανάγκη να πετύχει.
Αρχικά χρειάζεται ο σαφής προσδιορισμός του επιδιωκόμενου στόχου σε κάθε του λεπτομέρεια. Ένας στόχος, όμως, για να υπάρξει και να προκαλέσει τη δράση του υποκειμένου προϋποθέτει μια ιδέα. Πρώτα, δηλαδή, ο άνθρωπος στοχάζεται ή φαντάζεται κάτι που κινείται στο χώρο του ιδεατού και του ευκταίου. Το επόμενο βήμα είναι η συγκεκριμενοποίηση της ιδέας και ενσάρκωσή της σε κάτι λογικά προσδιορίσιμο και εφικτό. Αυτό συνιστά και το αναγκαίο προστάδιο για την ενεργοποίηση του ατόμου προς τον τεθέντα στόχο. Γιατί κάθε ανθρώπινη ενέργεια-δράση που στοχεύει στην επιτυχία δεν αφορμάται από τυχαία γεγονότα ούτε κινείται στο κενό.
Η αφόρμηση και το τέλος κάθε επιτυχίας είναι προσδιορισμένα με ακρίβεια, διαφορετικά παντού ελλοχεύει ο κίνδυνος της αποτυχίας. Τίποτα δεν αποτελεί προϊόν αυτοσχεδιασμού, γιατί η επιτυχία πραγματώνεται μόνο με την πειθαρχία και την απόλυτη αυτοσυγκέντρωση στον πυρήνα του στόχου.
δ. Η ηθική προαίρεση
Μία άλλη βασική παράμετρος της επιτυχίας είναι και το ηθικό της περίβλημα. Τα ερωτήματα που τίθενται είναι πολλά. Το περιεχόμενο της επιτυχίας αξιολογείται από τα αποτελέσματα ή από τα κίνητρα; Το ηθικό υπόβαθρο των μέσων που χρησιμοποιούνται για την επιτυχία προσδιορίζει και το ηθικό της περιεχόμενο; Η ηθική συνείδηση του υποκειμένου προσμετράται για την αποτίμηση μιας επιτυχίας; Ερωτήματα που δύσκολα βρίσκουν πειστικές απαντήσεις και έμμεσα παραπέμπουν στη γνωστή Πλατωνική ρήση ‘’κάθε επιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης, πανουργίας ου σοφία φαίνεται’’. Οι αναλογίες είναι εμφανείς.
Η από-ηθικοποίηση της επιτυχίας μπορεί να οδηγήσει σε τερατογεννήσεις. Γιατί η επιτυχία από μόνης της δεν είναι αξιολογικά ουδέτερη. Συνιστά ανθρώπινη εγγενή τάση, αλλά όχι και φυσική αναγκαιότητα. Κρίνεται και αξιολογείται ανάλογα με το αποτέλεσμα-στόχο αλλά και τα κίνητρα και τα μέσα που χρησιμοποιούνται. Κι αυτό γιατί τα κίνητρα και τα μέσα προηγούνται και υπερέχουν οντολογικά και αξιολογικά κάθε επιτυχίας.
Οι ηθικές επιταγές και η κατηγορική προσταγή του Κάντ ‘’πράττε έτσι ώστε ο κανόνας από τον οποίο εμπνέεται η δράση σου να μπορεί να ισχύσει ταυτόχρονα ως αρχή μιας καθολικής νομοθεσίας’’ επιβάλλεται να λαμβάνονται υπόψη για την τελική αξιολόγηση και κοινωνική αποδοχή κάθε επιτυχίας, ατομικής ή συλλογικής. Διαφορετικά υπάρχει ο κίνδυνος να επικρατήσει στη ζωή των κοινωνιών ένας επικίνδυνος αμοραλισμός και να υιοθετηθεί ως ατομική αξία ο μακιαβελισμός.
Βέβαια για τους πραγματιστές η επιτυχία, αφού είναι κοινωνικά τροφοδοτούμενη κι αποδεκτή, δημιουργεί δίκαιο. Γι’ αυτό πρέπει να αποσυνδέεται από την ηθική προαίρεση του υποκειμένου. Αυτό συνιστά μία επικίνδυνη γενίκευση κι απλούστευση. Έτσι μπορούν να δικαιολογηθούν πολλά ατομικά και παγκόσμια εγκλήματα(Ποιος θα μπορούσε να δικαιώσει τις στρατιωτικές επιτυχίες του Χίτλερ;)
Η ηθική αποτίμηση, λοιπόν, της επιτυχίας δεν πρέπει να γίνεται μόνο με βάση τον υπολογισμό του αποτελέσματος-συνεπειών (Consequentialists=συνεπειοκράτες) αλλά και με βάση την υπακοή μας στον ηθικό νόμο (σχολή σκέψης της Δεοντολογίας,Deontology). Συνειρμικά όλα αυτά μας παραπέμπουν στο διάσημο ‟Πρόβλημα του τρένου„ που διατυπώθηκε από την Philippa Foot και μοιραία δοκιμάζει και ξυπνά τις διαισθήσεις αλλά και τη στάση μας σε θέματα Ηθικής.
Συμπερασματικά η Επιτυχία δεν συνιστά αυτοσκοπό αλλά προϋπόθεση για την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Μόνο έτσι θα δεχτούμε το Νιτσεϊκό ‟Υπεράνθρωπο„ αφού πρώτα τον εμπλουτίσουμε με τις ακατάλυτες ηθικές αξίες.-
Κείμενο: Ηλίας Γιαννακόπουλος – Φιλόλογος