Η συνέντευξη έχει τελειώσει, αλλά κανείς από τους δυο μας δεν σηκώνεται από το τραπέζι. Εγώ νομίζω ότι περιμένει τη σύζυγό του Μισέλ Ρέι, που έχει αποσυρθεί σε κάποιο άλλο σημείο του Winter Garden της «Μεγάλης Βρεταννίας», εκείνος πάλι δεν αντιδρά, πιστεύοντας ότι ίσως δεν έχω ολοκληρώσει τη δουλειά μου. Οταν λύνεται με γέλια η «παρεξήγηση», συνειδητοποιώ ότι δυσκολεύομαι να σκεφθώ έναν πιο ευγενή συνομιλητή από τον Κώστα Γαβρά. Εν τω βάθει ευγενή. Σαν το ποίημα του Καβάφη που έχει επιλέξει ως προμετωπίδα στην αυτοβιογραφία του που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο «Πήγαινε εκεί όπου είναι αδύνατο να πας» (εκδ. Gutenberg). Το ποίημα, «Μάρτιαι ειδοί», προειδοποιεί την ψυχή για τα μεγαλεία και «τες φιλοδοξίες», «με δισταγμό και προφυλάξεις να τες ακολουθείς. Και όσο εμπροστά προβαίνεις, τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι». Ο Κώστας Γαβράς διατηρεί κάτι από τον 22χρονο νεαρό που έφτασε στο Παρίσι το 1955, ύστερα από ταξίδι δύο ημερών από τον Πειραιά. Κάτι από την, τότε, απορία και τον δισταγμό του. «Τι οφείλετε στην Ελλάδα και στους γονείς σας και τι στη Γαλλία;», τον ρωτώ. «Στους γονείς μου την αγάπη στην οικογένεια. Με τη Μισέλ έχουμε μισό αιώνα κοινής ζωής, τρία παιδιά και πέντε εγγόνια. Στη μητέρα μου, που είχε φτάσει ώς τη Β΄ Δημοτικού και στον πατέρα μου οφείλω την αγάπη για τα γράμματα και για τον άλλον. Το Παρίσι μου έδωσε πολλά, μα πάνω απ’ όλα τη σκέψη, τον τρόπο να σκέφτομαι πριν απαντήσω».
Η Μέρκελ και ο Ολάντ
Δύο λέξεις επανέρχονται με επιμονή και αγωνία στη συζήτηση, σα συμπληρωματικές η μία της άλλης: η Ευρώπη και η συναίνεση. Πιστεύει ακράδαντα ότι η Μέρκελ με τη βοήθεια του Ολάντ κράτησε την Ελλάδα στις ευρωπαϊκές ράγες. Οσο για το Brexit, η αντίδρασή του με ξαφνιάζει: «Εξαιρετικά θετικό! Οι Αγγλοι κατάλαβαν ότι πήραν μια επιπόλαιη απόφαση και θέλουν να την αλλάξουν. Είναι ένα μεγάλο μάθημα αυτό για την Ευρώπη. Με την παγκοσμιοποίηση έχουν δημιουργηθεί και θα συνεχίσουν να ενισχύονται τεράστια οικονομικά κέντρα, εκτός από την Αμερική, η Κίνα, η Ινδία… Αν η Ευρώπη είναι κατακερματισμένη θα μας καταπιούν. Θα μας “αγοράσουν”. Ενωμένοι είμαστε πιο δυνατοί».
Ενας ακόμη Ευρωπαίος ηγέτης έχει κερδίσει τη «χωρίς αμφιβολία» εμπιστοσύνη του Κώστα Γαβρά: ο Εμανουέλ Μακρόν. «Θα θυμάμαι πάντα τον λόγο του στη Σορβόννη για την Ευρώπη. Ηταν καταπληκτικός. Από την άλλη, ο Μακρόν έχει ένα εκατ. ανέργους και ένα τεράστιο χρέος, που δεν συγκρίνεται με το ελληνικό, ξεπερνάει τα 1.000 δισ. Σημαίνει ότι το κράτος έχει κάθε χρόνο να πληρώνει 40 δισ. τόκους. Διάβαζα μια έρευνα που έλεγε ότι ανάμεσα στους ανέργους το 75% είναι άνθρωποι χωρίς καμία ειδικότητα. Οπως είναι σήμερα η ζωή δεν θα μπορέσουν να βρουν δουλειά. Πρέπει να δώσουμε χρόνο στον Μακρόν. Περιμένουμε θαύματα μέσα σε ενάμιση χρόνο, αλλά θαύματα δεν υπάρχουν στην πολιτική. Τον κατηγόρησαν ότι κάνει τους πλούσιους πλουσιότερους, αλλά το βρίσκω πολύ επιπόλαιο σαν κατηγορία. Ενας άνθρωπος τόσο νέος που φτάνει στην εξουσία ξέροντας ότι πρέπει να αλλάξουν πολλά πράγματα στη Γαλλία, ίσως ευνοήσει και τους πλούσιους, αλλά νομίζω ότι η πολιτική του είναι να αλλάξει τη χώρα. Το ελπίζω και το νομίζω, τουλάχιστον όταν τον ακούω να μιλάει».
– Νέος πολιτικός είναι και ο Αλέξης Τσίπρας.
– Είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Οταν τον είχα πρωτοσυναντήσει, το 2014 στο Παρίσι, όπως γράφω και στην αυτοβιογραφία, με εξέπληξε. Περίμενα έναν λόγο ριζοσπαστικό και είδα έναν ήπιο άνθρωπο. Επειτα από οκτώ μήνες εξελέγη πρωθυπουργός, έκαναν την πρώτη συνάντησή τους στην Ευρώπη, με κάλεσαν στο γαλλικό ραδιόφωνο και μίλησαν έντονα και αρνητικά για τη στάση του. Αντιστάθηκα γιατί θύμωσα. Η τοποθέτησή μου τότε έδωσε την εντύπωση ότι είμαι «συριζικός».
– Ενώ δεν είστε;
– Επρεπε να τους δώσουν πίστωση χρόνου. Εκτοτε δεν επενέβη ξανά. Αρχίζει μια καριέρα πολιτική της κυβέρνησης εντελώς διαφορετική. Τι να πει κανείς; Δεν μπορούσε να κάνει τίποτε άλλο από αυτό που κάνει, χωρίς να δικαιολογείται κι αυτό που κάνει. Είναι τραγική περίοδος, σαιξπηρική.
– Πάντως τώρα μοιάζει να παίρνετε αποστάσεις από τον ΣΥΡΙΖΑ.
– Δεν ήταν ακριβής η αρχική μου εντύπωση. Πίστευα ότι νέοι άνθρωποι θα κάνουν νέα πράγματα.
– Και διαψευστήκατε;
– Προτιμώ να μην το πω. Οτιδήποτε απαντήσω θα θεωρηθεί «αλήθεια», αλλά δεν είναι έτσι γιατί ο καθένας μας έχει τις θεωρίες του. Θέλω να πάρω μια απόσταση. Στην ηλικία που έχω φτάσει είναι ο καλύτερος τρόπος. Το μόνο που με ενδιαφέρει είναι να πω αυτό που σκέφτομαι χωρίς να υιοθετώ ακραίες θέσεις. Είναι απαραίτητο να πάρει κανείς απόσταση για να αντιληφθεί και να αξιολογήσει τα δεδομένα. Ακούω τον Μοσκοβισί, που τον γνωρίζω λίγο, να λέει ότι τα πράγματα αλλάζουν στην Ελλάδα, έρχομαι εδώ και ακούω ότι τίποτα δεν άλλαξε και καθόλου καλύτερα δεν πάνε τα πράγματα… Στην Ελλάδα χρεώνουμε πάντα τον τελευταίο πρωθυπουργό, μιλάμε μόνο για το παρόν. Ομως η ζωή είναι γεμάτη παρελθόν, για να κατανοηθεί το παρόν και το μέλλον.
– Μπορεί όμως να παραλάβεις ένα πρόβλημα και να το διογκώσεις αντί να βοηθήσεις στη λύση του.
– Ισχύει αυτό. Αλλά θυμάμαι επίσης ότι το 2007 τρώγαμε με τον πρεσβευτή της Κύπρου στο Παρίσι Περικλή Νεάρχου και μου είπε ότι η Ελλάδα πηγαίνει προς την καταστροφή.
Θα ήθελα να ακούσω έναν πολιτικό λόγο πιο κοντά στην αλήθεια
Ο Κώστας Γαβράς υπολογίζει τον Μάρτιο να αρχίσει τα γυρίσματα της νέας ταινίας του, βασισμένης στο βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη «Ανίκητοι ηττημένοι». Δεν θέλει να συζητήσουμε εκτενέστερα πάνω στο περιεχόμενο της ταινίας. «Αν γίνει το φιλμ θα μιλήσουμε», λέει. «Γιατί λέτε “αν”;», ρωτώ. «Γιατί οι ταινίες χρειάζονται χρήματα, έχουν δυσκολίες». Σκοπεύει, εφόσον μπορέσει να ενταχθεί στο νέο σύστημα οικονομικών κινήτρων για ξένες παραγωγές, να κάνει τα γυρίσματα κυρίως στην Ελλάδα «και ύστερα στη Γαλλία, στις Βρυξέλλες και στη Γερμανία».
– Τι σας κίνησε το ενδιαφέρον στον κ. Βαρουφάκη;
– Τα βιβλία του. Oπως προτιμώ να μιλάνε για εμένα με βάση τις ταινίες μου και όχι το τι λέω ή τι σχέσεις έχω με τους ανθρώπους. Τα βιβλία του είχαν πολύ ενδιαφέρον και ειδικά οι «Ανίκητοι ηττημένοι». Επιβεβαιώνεται αυτό που είπε και ο Μοσκοβισί και γράφτηκε και στον ξένο Τύπο ότι δεν υπήρχε δημοκρατία στο Eurogroup. Οι βιβλιοκριτικές επίσης που πήρε στο εξωτερικό ήταν πολύ καλές. Η ταινία μου, όμως, θα είναι για την Ευρώπη και την Ελλάδα ως θύμα, ως μέρος του προβλήματος. Δεν θα γυρίσω τη βιογραφία του Βαρουφάκη. Αλλά μια ταινία πάνω στην Ευρώπη και στην Ελλάδα.
– Είναι μόνο θύμα;
– Οχι, και υπεύθυνη. Αφήσαμε αυτό το χρέος να γιγαντωθεί.
– Πώς σχολιάζετε το γεγονός ότι ο κ. Βαρουφάκης με την πολιτική του χρέωσε την Ελλάδα με μερικές δεκάδες δισ. ευρώ.
– Εχω να επιλέξω ανάμεσα στα πιο απίθανα που ακούω και από τις δύο πλευρές. Θέλω να καταλήξω στη δική μου άποψη με βάση τα στοιχεία. Ξέρετε πρέπει να βγω από το «ελληνικό σύστημα» όπου ο ένας κατηγορεί με τα χειρότερα λόγια τους άλλους. Με ενδιέφερε πολύ στην εφημερίδα σας εκείνο το κύριο άρθρο περί συναίνεσης, το οποίο έλεγε ότι «η έκβαση της περιπέτειας των μνημονίων θα ήταν πολύ διαφορετική αν είχε επέλθει στοιχειώδης συνεννόηση όταν διαπιστώθηκε η χρεοκοπία». Το βρήκα καταπληκτικό (σ.σ. κύριο άρθρο της «Κ» τον Αύγουστο, με τίτλο «Συναίνεση», διάβασε ολόκληρο χωρίς άλλο σχόλιο ο Κώστας Γαβράς κατά την αναγόρευσή του, τον Οκτώβριο, σε επίτιμο διδάκτορα του τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ). Στην Ελλάδα πάντα φταίει ο άλλος, ο άλλος φέρνει την καταστροφή. Συνεχείς μικροί εμφύλιοι που δεν οφείλονται σε ιδεολογικές αντιπαραθέσεις αλλά στα ένστικτα. Θα ήθελα να ακούσω έναν πολιτικό λόγο πιο κοντά στην αλήθεια. Χωρίς το μίσος.
– Τι άλλαξε, πιστεύετε, στην Ελλάδα με την κρίση;
– Νομίζω ότι ξύσαμε λίγο την επιφάνεια. Καταλάβαμε. Παράδειγμα: δεν εξαπατούμε στον ίδιο βαθμό πια. Μου είχε τύχει σε λογαριασμό εστιατορίου, επειδή νόμιζαν ότι είμαστε ξένοι, να προσθέσουν και την ημερομηνία στο σύνολο! Είμαστε εξυπνάκηδες. Θέλουμε να είμαστε ο Οδυσσέας αλλά είμαστε «μικροοδυσσέας».
Mόνο γκαρσόνια!
– Η έγνοια σας, παρατηρώ, είναι η Ευρώπη.
– Η Ευρώπη και η Ελλάδα. Γιατί η κατάπτωση της Ευρώπης συμπαρασύρει και την Ελλάδα, ένα μέρος των Ελλήνων. Η κρίση δεν είναι αυτό που φαίνεται, κίνηση στους δρόμους, στις καφετέριες, στα εστιατόρια. Δεν είναι το ένα εκατ. που εξακολουθεί να ζει καλά, αλλά τα υπόλοιπα οκτώ. Και κυρίως δεν ξεχνώ ποτέ τις 500.000 νέων που έφυγαν. Αυτή είναι η φτώχεια, η χρεοκοπία της χώρας. Φτώχεια είναι όταν δεν υπάρχει μέλλον. Αν συνεχίσει αυτό θα καταλήξουμε Χαβάη. Τουριστικός προορισμός και μόνο. Θα γίνουμε γκαρσόνια. Γιατί; Γιατί δεν μάθαμε να παράγουμε και οι κυβερνήσεις δεν ανέλαβαν ποτέ αυτήν την ευθύνη. Οχι να γινόμαστε δημόσιοι υπάλληλοι για να εξασφαλίσουμε τη ζωή μας, αλλά να κάνουμε κάτι διαφορετικό, να έχουμε ιδέες, να κάνουμε κάτι καινούργιο.
«Στη μητέρα μου, που είχε φτάσει ώς τη Β΄ Δημοτικού, και στον πατέρα μου οφείλω την αγάπη για τα γράμματα και για τον άλλον», λέει ο κ. Γαβράς.
Η συνάντηση
Είχε μόλις προσγειωθεί από τη Θεσσαλονίκη, όπου πήγε για την προώθηση του βιβλίου του και ήρθε κατευθείαν στο Winter Garden της «Μεγάλης Βρεταννίας» για το –πολύ νωρίς για μεσημεριανό– «Γεύμα» μας. Καθόταν ήδη στο τραπέζι μαζί με τη σύζυγό του Μισέλ Ρέι, πάντα πολύ γοητευτική, η οποία αποσύρθηκε για να μας αφήσει μόνους. Θαύμασα τις αντοχές του, είναι διαρκώς εν κινήσει. «Ποιο είναι το καύσιμο για να κάνετε σινεμά;» τον ρώτησα. «Οι ιστορίες, αυτές που έχουν σχέση με τη ζωή μας. Οσο έχω ακόμη πνευματική διαύγεια και φυσική δυνατότητα» μου είπε, ενώ εξερευνούσαμε τον κατάλογο. Καταλήξαμε και οι δύο στο ίδιο πιάτο ημέρας, που αποδείχθηκε νοστιμότατο: σούπα με γλυκοπατάτα, ρίζα από αγκινάρα και τρούφα μανιταριού. Ηπιαμε στο τέλος δύο καφέδες, εκείνος γαλλικό, εγώ ελληνικό. Σύνολο: 48 ευρώ.
1933
Γεννιέται στα Λουτρά Ηραίας, στην Αρκαδία. Ο πατέρας του συμμετέχει στην αντίσταση, η οικογένεια υφίσταται πολιτικές διώξεις. Ο Κ. Γαβράς φεύγει (1955) στο Παρίσι.
1970
Οσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας για το «Ζ». Πολυβραβευμένη ταινία (Χρυσή Σφαίρα, βραβείο BAFTA στον Μίκη Θεοδωράκη για τη μουσική κ.ά.).
1975
Βραβείο καλύτερης σκηνοθεσίας στις Κάννες για το «Ειδικό δικαστήριο».
1982
Οσκαρ καλύτερου σεναρίου βασισμένου σε μυθιστόρημα για τον «Αγνοούμενο». Χρυσός Φοίνικας στις Κάννες. Εκλέγεται πρόεδρος της Cinémathèque Française.
1990
Χρυσή Αρκτος στο Βερολίνο για το «Μουσικό κουτί».
2008
Πρόεδρος της κριτικής επιτροπής στο Φεστιβάλ Βερολίνου.
2012
«Το Κεφάλαιο» αποσπά το Α΄ Βραβείο στο Φεστιβάλ του Τορόντο.
2018
Αναγορεύεται επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του ΕΚΠΑ.