Σύμφωνα με την τελεολογική (τελολογική) αντίληψη τα πάντα υπακούουν σε ένα σκοπό. Δεν υπάρχει τίποτα τυχαίο και ούτε συμβαίνει στο κενό. Κυριαρχεί, δηλαδή, ένας ακλόνητος ντετερμινισμός όπου κάποια αιτία επιφέρει – προκαλεί κάποιο συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Έχοντας, λοιπόν, ως οδηγό τα παραπάνω δεδομένα – άσχετα αν κάποιοι αποδόμησαν με επιχειρήματα όλα αυτά όπως ο Χάϊζενμπεργκ με την «αρχή της αβεβαιότητας» – εύκολα μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη δράση πολλών εθελοντικών οργανώσεων. Ο εθελοντισμός, δηλαδή, ως ιδέα και κίνημα κατέστη νομοτέλεια εξαιτίας πολλών παραγόντων.
γράφει ο Ηλιας Γιαννακόπουλος (φιλόλογος)
α. Ο εθελοντισμός ως αναγκαιότητα
Ειδικότερα τον εθελοντισμό τον επέβαλε ως αναγκαιότητα η μορφή των σύγχρονων κοινωνιών που γεννά προβλήματα και ανάγκες που το οργανωμένο κράτος αδυνατεί να επιλύσει. Στον αστερισμό της παγκοσμιοποίησης οι παραδοσιακές ανισότητες βαθαίνουν, ενώ νέα προβλήματα προστίθενται στον κατάλογο των ήδη υπαρχόντων. Ο ασύνορος κόσμος μπορεί να διευκολύνει την επικοινωνία των ανθρώπων αλλά ταυτόχρονα, όμως, λειαίνει και το έδαφος για την «ανθοφορία» νέων προβλημάτων που τείνουν να αποδομήσουν τα ιστορικά βάθρα του ανθρώπινου πολιτισμού.
Πιο συγκεκριμένα, οι σύγχρονες τεχνοκρατικές κοινωνίες επωάζουν φαινόμενα ανεργίας, οικονομικής εξαθλίωσης και περιθωριοποίησης ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων. Οι μετανάστες – πρόσφυγες δοκιμάζουν τα όρια της ηθικής του πολιτισμού μας αλλά και το μέγεθος της ανεκτικότητάς μας. Οι ναρκομανείς, οι φτωχοί, οι άστεγοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες και οι ηλικιωμένοι βιώνουν τις συνέπειες ενός ιδιότυπου και νεοπαγούς κοινωνικού ρατσισμού. Όλες αυτές οι ομάδες των συνανθρώπων μας αποτελούν αντικείμενο του ενδιαφέροντος των εθελοντικών οργανώσεων με στόχο την άμβλυνση των προβλημάτων τους.
Ένας άλλος τομέας, προνομιακός για την εκδήλωση του εθελοντισμού είναι η προστασία του οικοσυστήματος. Η υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, οι φυσικές καταστροφές, η μόλυνση των θαλασσών, η μείωση της χλωρίδας και πανίδας, τα ραδιενεργά κατάλοιπα, η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη και το λιώσιμο των πάγων συνθέτουν τον εφιάλτη της οικολογικής καταστροφής. Μια καταστροφή που απειλεί άμεσα την υλική επιβίωση του ίδιου του ανθρώπου. Η αδυναμία του κράτους και των διεθνών οργανισμών σε συνδυασμό με την άγνοια ή αδιαφορία των πολιτών για θέματα περιβαλλοντικά καθιστούν αναγκαία όσο ποτέ άλλοτε τη δραστηριοποίηση των εθελοντικών οργανώσεων.
Η γνώση, η ευαισθησία και η διάθεση για κοινωνική προσφορά των εθελοντών μπορούν να καλύψουν το κενό της κρατικής μέριμνας. Δίπλα σε αυτούς πολυσχιδής είναι και η δράση των μη-κυβερνητικών οργανώσεων, όπως της Green Peace, του WWF και των «Γιατρών χωρίς σύνορα».
γ. Εθελοντισμός και συλλογικό πνεύμα
Ο εθελοντισμός, λοιπόν, ως μια συνειδητή πράξη υπερβαίνει τα όρια της ελεημοσύνης ή της ανυστερόβουλης φιλανθρωπίας. Συνιστά μια κοινωνική στράτευση και χαρακτηρίζει άτομα με ανεπτυγμένη και συγκροτημένη πολιτική και κοινωνική συνείδηση. Κατεξοχήν, όμως, ο εθελοντισμός συνιστά μια υπέρβαση του ατομικισμού και λειτουργεί ως αντίρροπη δύναμη στην ατομοκεντρική θεώρηση της ζωής.
Κι αυτό γιατί το εθελοντικό πνεύμα χαρακτηρίζεται από τη διάθεση – βούληση για κοινωνική προσφορά, τα συναισθήματα της αλληλεγγύης και τον αλτρουϊσμό. Το εμείς προκρίνεται ως στόχος, αφού ο εθελοντής διακατέχεται από το συλλογικό πνεύμα. Σε αυτό το πλαίσιο, που διαμορφώνει ο εθελοντισμός, ο ατομικισμός υποχωρεί κι ο εγωκεντρισμός θρυμματίζεται. Τα αρνητικά στοιχεία – γνωρίσματα, όπως η ιδιοτέλεια, η φιλαυτία και η εγωπάθεια υποχωρούν κάτω από το βάρος της υπερβατικής λογικής του εθελοντή. Ό,τι διακονεί το υπερτροφικό εγώ αποχρωματίζεται, ενώ αντίθετα ανθοφορεί η συντροφικότητα και η ανθρωπιά.
Τα θετικά αυτά στοιχεία – αρετές του εθελοντισμού διαβρώνουν το «Νάρκισσο» που όλοι μέσα μας κρύβουμε και που εκδηλώνεται άλλοτε ως μια υπερλατρεία του Εγώ κι άλλοτε ως «ιδιωτεία» κι αδιαφορία για τον πλησίον. Καθίσταται, λοιπόν, εναργές πως ο εθελοντισμός είτε ως πηγαία έκφραση της κοινωνικότητας του ανθρώπου είτε ως κοινωνικό κίνημα δρα διαλυτικά σε όλα εκείνα τα αρνητικά συμπτώματα που θερμαίνουν το «σώμα» ενός αρρωστημένου ατομικισμού που διογκώνεται και εξαιτίας της υλόφρονης κοινωνίας μας.
Ο εθελοντισμός, δηλαδή, υπερβαίνει το άτομο, χωρίς όμως να ισοπεδώνει τη μοναδικότητά του: Απελευθερώνει τις δυνάμεις της συντροφικότητας κι αναστέλλει την εξωτερίκευση κάθε συμπεριφοράς που έχει ως υπόβαθρο – κέντρο το αλαζονικό Εγώ. Εθελοντισμός, επομένως, και ατομικισμός – εγωκεντρισμός βρίσκονται σε μια ασύμβατη σχέση.
γ. Εθελοντισμός: Η νίκη του ανθρώπου
Ωστόσο και παρά την εμφανή και κοινά αποδεκτή την προσφορά του εθελοντισμού υπάρχουν κύκλοι που εκφράζουν το σκεπτικισμό τους για την αποτελεσματικότητά του και τείνουν να μειώνουν τη λειτουργία του. Για αυτούς το μείζον είναι η εξάλειψη των αιτιών που γεννούν τα προβλήματα και όχι η επιφανειακή θεραπεία τους. Γι’ αυτό υποστηρίζουν πως είναι πλάνη να πιστεύουμε πως ο εθελοντισμός μπορεί να υποκαταστήσει – έστω εν μέρει – την πολιτική.
Σε αυτές τις αιτιάσεις οι υπέρμαχοι του εθελοντικού πνεύματος αντιτείνουν τη θέση πως «έστω και μια ανθρώπινη ζωή να σωθεί είναι μια ξεχωριστή νίκη». Κι αυτό γιατί οι νίκες του ανθρώπου δεν προσμετρώνται ούτε αξιολογούνται με βάση τα ποσοτικά μεγέθη αλλά με βάση το μέγεθος της προσφοράς προς το συνάνθρωπο. Η νίκη, δηλαδή, δεν είναι η άσκηση της δύναμής μας επί των αδυνάτων αλλά η έκφραση της ταπεινότητάς μας και του ψυχικού μας μεγαλείου μέσα από την προάσπιση – εξασφάλιση το δικαιώματος στη ζωή των αδυνάτων.
Όταν, λοιπόν, σήμερα σώζεται μια ζωή ή ανακουφίζεται από τη μοναξιά και τον πόνο ένας συνάνθρωπος μου, αυτό αποτελεί έπαινο για τον πολιτισμό μας και υποθήκη για έναν πιο ανθρώπινο κόσμο. Κανένα επιστημονικό επίτευγμα δεν δοξάζει τόσο τον άνθρωπο όσο η μέριμνα και οι θυσίες για τη σωτηρία – περίθαλψη των ανήμπορων. Γιατί η αξία αυτού του κόσμου δεν ανευρίσκεται μόνο στους τελειοποιημένους Η/Υ, ούτε στα υπεραυτόματα όπλα μαζικής καταστροφής αλλά στις «νίκες» του ανθρώπου πάνω σε εκείνους τους παράγοντες που απαξιώνουν την ανθρώπινη ζωή και την υποβιβάζουν σε απλό εργαλείο.
Στις σύγχρονες πολυπολιτισμικές και πολυεθνικές κοινωνίες ο εθελοντισμός επιβάλλεται να αποτελέσει την «πρώτη» και ύψιστη προτεραιότητα και κοινωνική αξία. Το κοινωνικό και δημοκρατικό έλλειμμα μπορεί να καλυφθεί από τη δράση της «κοινωνίας των πολιτών» και των εθελοντών. Βέβαια, ο εθελοντισμός δεν υπαγορεύεται, δεν καθοδηγείται και δεν υποτάσσεται. Καλλιεργείται, όμως, ως συμπεριφορά στην οικογένεια, το σχολείο, στην κοινωνία, στον εργατικό χώρο και σε όλο το φάσμα των διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων.
Ο εθελοντισμός είναι ένα καθημερινό εκγύμνασμα ψυχής που ολοκληρώνει την ανθρώπινη ύπαρξη και την απελευθερώνει από τη μοιρολατρία, την παραίτηση και την παθητικότητα.
Για να ζήσει και να ενημερώσει ο άνθρωπος χρειάζεται τον άνθρωπο – συνάνθρωπο.