Ο Σελεστέν Φρενέ (Célestin Baptistin Freinet, Γκαρ 15 Οκτωβρίου 1896 – Βανς 8 Οκτωβρίου 1966) ήταν διακεκριμένος Γάλλος παιδαγωγός και εκπαιδευτικός μεταρρυθμιστής.
Αρχικά στο Bar-sur-Loup και έπειτα στην Βανς, ανέπτυξε με την βοήθεια της συζύγου του Ελίζ Φρενέ, και σε συνεργασία με ένα δίκτυο εκπαιδευτών, μια σειρά παιδαγωγικών τεχνικών που βασιζόταν στην ελεύθερη έκφραση των παιδιών : ελεύθερο κείμενο, ελεύθερο σχέδιο, εσωτερική αλληλογραφία, τυπογραφία και σχολική εφημερίδα, έρευνα, συνάντηση μεταξύ συνεργατών κ.ά. Ένας αφοσιωμένος αγωνιστής, πολιτικός και συνδικαλιστής, σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από έντονες ιδεολογικές συγκρούσεις, ο Φρενέ θεωρεί την εκπαίδευση ως μέσο προόδου και πολιτικής και αστικής χειραφέτησης.
Το όνομά του συνδέεται στενά με την παιδαγωγική Φρενέ, η οποία εφαρμόζεται μέχρι και σήμερα, ειδικά μέσω του κινήματος του Μοντέρνου Σχολείου. Αν και ορισμένες τεχνικές που αναπτύχθηκαν από τον Φρενέ έχουν διεισδύσει στο εκπαιδευτικό σύστημα, έχουν την ίδια στιγμή εμπνεύσει μια θεσμική παιδαγωγική και πιο φιλελεύθερες προσεγγίσεις. Η σχολή Φρενέ στην Βανς, που έγινε κρατική το 1991, αποτελεί κληρονομιά της UNESCO.
Ο Φρενέ γεννήθηκε στην Προβηγκία το 1896 και ήταν το πέμπτο από τα οκτώ παιδιά της οικογένειας. Μόνο δυο μεγαλύτερα αδέρφια (ένας αδερφός και μια αδερφή) επέζησαν μέχρι την ενήλικη ζωή τους. Ο πατέρας του, Ζοζέφ Φρενέ, ήταν αγρότης (πέθανε το 1939) και η μητέρα του, Μαρί Βικτουάρ Τορκά (πέθανε το 1929) εργαζόταν στο μπακάλικο του χωριού. Ως παιδί, αναλάμβανε να φυλάει τα κοπάδια της οικογένειας. Το 1909 εισήχθη στην σχολή ανωτέρων σπουδών (με υποτροφία) στο Grasse, από όπου έλαβε το πτυχίο του και εισήχθη στην σχολή κατάρτισης εκπαιδευτικών της Νίκαιας όπου παρακολούθησε μαθήματα από το 1912 έως το 1914. Στις 26 Οκτωβρίου 1914 κατέλαβε την θέση του προσωρινού δασκάλου στο σχολείο Σαιντ-Σεζάρ, αντικαθιστώντας τον προηγούμενο δάσκαλο ο οποίος κατετάγη στο στρατό. Κινητοποιήθηκε και ο ίδιος και ενσωματώθηκε στον στρατό στις 10 Απριλίου 1915 όπου απέκτησε τον τίτλο του αξιωματικού του πεζικού την 1η Ιανουαρίου 1916. Συμμετείχε στην επίθεση στο Chemin des Dames. Στις 27 Οκτωβρίου 1917 τραυματίστηκε σοβαρά από μια σφαίρα στον πνεύμονα (από την οποία επέζησε), μια εμπειρία που τον οδήγησε να γίνει αποφασιστικός πασιφιστής – ειρηνιστής. Πέρασε επτά μήνες στο στρατιωτικό νοσοκομείο του Soissons. Θεωρήθηκε ανάπηρος πολέμου σε ποσοστό 70% και του απονεμήθηκε ο σταυρός του πολέμου και το μετάλλιο του στρατού. Ζήτησε από την διοίκηση του στρατού να αναλάβει μια εργασία, που να συμβάδιζε με την κατάσταση της υγείας του. Τον Ιανουάριο του 1919 διορίστηκε στο La Croix Villard, όπου δεν του άρεσε. Στις 31 Δεκεμβρίου 1919 έλαβε την απόσπασή του στο Bar-sur-Loup, όπου έγινε φίλος με τον μυθιστοριογράφο Henri Barbusse και ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με τον Henri Poulaille.
Το δημόσιο σχολείο την εποχή του Φρενέ
Το 1919, η Γαλλική Ένωση Παιδαγωγών (δημιουργήθηκε το 1914) πραγματοποιεί την πρώτη της γενική συνέλευση στο Παιδαγωγικό Μουσείο.
Ο νόμος της 30ης Δεκεμβρίου 1921, γνωστός ως νόμος Roustan, επιτρέπει την πρόσληψη σε ζευγάρια που είναι και οι δυο εκπαιδευτικοί.
Υπό τον Paul Lapie, διευθυντή πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας, υιοθετούνται οι επίσημες μεταρρυθμίσεις του 1923, οι οποίες επαναφέρουν τις μεταρρυθμίσεις του 1887.
Τον Απρίλιο του 1928 δημιουργείται το Γραφείο για την Συνεργασία των Σχολείων, το οποίο αναγνωρίζεται από το τότε Υπουργείο Παιδείας. Το 1929 και το 1930, αυτό το Γραφείο, που λαμβάνει το όνομα OCCE, βλέπει την αποστολή του να επεκτείνεται : ο σκοπός του είναι να ενθαρρύνει όχι μόνο την δημιουργία σχολικών συνεταιρισμών αλλά και την συνεργατική διδασκαλία σε όλα τα σχολεία της χώρας και σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης. Το 1936 το Υπουργείο Παιδείας προβάλει την υποστήριξή του στο OCCE.
Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις
Το 1923 ο Φρενέ αγόρασε ένα τυπογραφικό πιεστήριο, αρχικά για να διευκολύνει τη διδασκαλία του από τότε που ο τραυματισμός του στον πνεύμονα τού δημιούργησε δυσκολία να μιλάει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Με αυτό το πιεστήριο τύπωσε δωρεάν κείμενα και σχολικές εφημερίδες για τους μαθητές του. Τα παιδιά θα μπορούσαν να γράφουν τις δικές τους εργασίες στο πιεστήριο και αργότερα να τις συζητούν και να τις επεξεργάζονται σαν ομάδα πριν την παρουσίασή τους στην τάξη. Θα είχαν επίσης τη δυνατότητα να αφήνουν συχνά την τάξη για να πραγματοποιούν εκδρομές. Οι εφημερίδες τους ανταλλάσσονταν με εφημερίδες άλλων δημοτικών σχολείων. Σταδιακά τα ομαδικά κείμενα αντικαταστάθηκαν από συμβατικά σχολικά βιβλία.
Ο Φρενέ δημιούργησε το συνδικαλιστικό όργανο των εκπαιδευτικών CEL (Coopérative de l’Enseignement Laïc, 1924) από το οποίο άνθισε το γαλλικό κίνημα των εκπαιδευτικών, «Κίνημα του Μοντέρνου Σχολείου» (Mouvement de l’École Moderne). Ο στόχος του CEL ήταν να αλλάξει από μέσα τη δημόσια εκπαίδευση με τη συνεργασία των εκπαιδευτικών.
Οι μέθοδοι διδασκαλίας του Φρενέ έρχονταν σε αντίθεση με την επίσημη πολιτική του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας. Παραιτήθηκε το 1935 για να ξεκινήσει το δικό του σχολείο στην Βανς.
Έννοιες της παιδαγωγικής του Φρενέ
Η παιδαγωγική της εργασίας (pédagogie du travail): οι μαθητές ενθαρρύνονται να μάθουν κατασκευάζοντας προϊόντα ή προσφέροντας υπηρεσίες.
Η μάθηση που βασίζεται στην δοκιμή και στο λάθος (tâtonnement expérimental).
Συνεργατική μάθηση(travail coopératif) : οι μαθητές συνεργάζονται στην διαδικασία της παραγωγής.
Κέντρα ενδιαφέροντος (complexe d’intérêt) : τα ενδιαφέροντα των παιδιών και η φυσική τους περιέργεια είναι τα σημεία εκκίνησης για μία διαδικασία μάθησης.
Η μέθοδος του περιβάλλοντος (méthode naturelle): αυθεντική μάθηση με την χρήση των πραγματικών εμπειριών των παιδιών.
Δημοκρατία : Όταν τα παιδιά διοικούν δημοκρατικά , μαθαίνουν να αναλαμβάνουν την ευθύνη για την εργασία τους και για ολόκληρη την κοινότητα .
Το 1964, ο Φρενέ συνέταξε τις παιδαγωγικές σταθερές και πρότεινε αυτές τις σταθερές ώστε οι εκπαιδευτικοί να μπορούν να αξιολογούν τις πρακτικές τους στην τάξη σε σχέση με τις βασικές σταθερές του Φρενέ και να εκτιμήσουν την πορεία που πρέπει να ακολουθήσουν. Πρόκειται για μια νέα σειρά ακαδημαϊκών αξιών πάνω στις οποίες θα θέλαμε να δουλέψουμε ώστε να καθιερώσουμε, χωρίς καμιά προκατάληψη, την ανησυχία μας για την αναζήτηση της αλήθειας υπό το πρίσμα της εμπειρίας και της κοινής λογικής. Με βάση αυτές τις αρχές, τις οποίες εμείς θεωρούμε αμετάβλητες και κατά συνέπεια ανυπέρβλητες και σίγουρες, θα θέλαμε να πετύχουμε ένα είδος παιδαγωγικού κώδικα”. Ο Κώδικας αυτός διαθέτει αρκετά χρωματιστά φώτα ώστε να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να κρίνουν την ψυχολογική και παιδαγωγική τους κατάσταση ως εκπαιδευτικοί :
Πράσινο φως: για τις πρακτικές που συμμορφώνονται με αυτές τις σταθερές, με τις οποίες οι εκπαιδευτικοί μπορούν να ασχολούνται χωρίς ανησυχία επειδή είναι σίγουροι για την επιτυχία.
Κόκκινο φως: για τις πρακτικές που δεν συμμορφώνονται με αυτές τις σταθερές και οι οποίες συνεπώς πρέπει να απαγορεύονται το συντομότερο δυνατό.
Πορτοκαλί φως: για τις πρακτικές που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να είναι επωφελείς αλλά μπορεί να θεωρούνται και επικίνδυνες και κάποιος πρέπει να προχωρήσει με προσοχή, με την ελπίδα να τις προσπεράσει σύντομα.
Οι σταθερές που αναφέρονται παρακάτω αποτελούν μόνο ένα μέρος, ένα είδος περίληψης του παιδαγωγικού έργου του Φρενέ
Το παιδί έχει την ίδια φύση με εμάς [τους ενήλικες].
Το να είσαι μεγαλύτερος σε ηλικία δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είσαι και ανώτερος από τους άλλους.
Η ακαδημαϊκή συμπεριφορά ενός παιδιού είναι συνάρτηση της παιδείας, της υγείας και της φυσιολογικής κατάστασής του.
Σε κανέναν – ούτε στο παιδί ούτε στον ενήλικα – δεν αρέσει να διοικείται από την εξουσία.
Σε κανέναν δεν αρέσει να ευθυγραμμίζεται επειδή το να ευθυγραμμίζεται κάποιος σημαίνει ότι υπακούει παθητικά σε μια εξωτερική εξουσία.
Σε κανέναν δεν αρέσει να τον αναγκάζουν να κάνει κάποια δουλειά, ακόμα και αν αυτή η δουλειά δεν τον ενοχλεί ιδιαίτερα.
Όλοι θέλουν να επιλέξουν το επάγγελμα που θα ασκήσουν, ακόμα και αν η επιλογή τους δεν είναι συμφέρουσα.
Σε κανέναν δεν αρέσει να μετακινείται άσκοπα, να ενεργεί σαν ρομπότ, δηλαδή να κάνει πράξεις και να λυγίζει σε σκέψεις, οι οποίες προβλέπουν την χρήση μηχανισμών στις οποίες ο μαθητής δεν συμμετέχει.
Εμείς [οι δάσκαλοι] πρέπει να παρακινούμε τους μαθητές προς την εργασία.
Δεν υφίσταται πλέον σχολαστικισμός.
Όλοι θέλουν να πετύχουν. Η αποτυχία είναι ανασταλτική και καταστροφική για την πρόοδο και τον ενθουσιασμό.
Δεν πρόκειται για παιχνίδια που θεωρούνται φυσιολογικά για το παιδί αλλά για δουλειά.
Η φυσιολογική πορεία της απόκτησης της γνώσης δεν είναι η παρατήρηση, η εξήγηση και η επίδειξη – η βασική διαδικασία του σχολείου – αλλά η πειραματική δοκιμή και το σφάλμα, μια φυσική και καθολική διαδικασία.
Η απομνημόνευση, με την οποία ασχολείται το σχολείο στις περισσότερες περιπτώσεις, εφαρμόζεται και θεωρείται πολύτιμη όταν πραγματοποιείται προς όφελος της ζωής.
Η απόκτηση της γνώσης δεν λαμβάνει χώρα, όπως πιστεύεται μερικές φορές, με την μελέτη των κανόνων και των νόμων αλλά με την εμπειρία. Το να μελετήσουμε τους κανόνες και τους νόμους στην γλώσσα, στην τέχνη, στα μαθηματικά και στην επιστήμη είναι το ίδιο με το να τοποθετήσουμε ένα καρότσι μπροστά σε ένα άλογο.
Η νοημοσύνη δεν είναι, όπως διδάσκει ο σχολαστικισμός, μια συγκεκριμένη σχολή που λειτουργεί ως κλειστό κύκλωμα, ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα ζωτικά στοιχεία του ατόμου.
Το σχολείο καλλιεργεί μόνο μια αφηρημένη μορφή νοημοσύνης, η οποία λειτουργεί έξω από την ζωντανή πραγματικότητα, μέσω των λέξεων και των ιδεών που εμφυτεύονται μέσω της απομνημόνευσης.
Στο παιδί δεν αρέσει να ακούει ένα μάθημα με την μορφή της παπαγαλίας.
Το παιδί δεν κουράζεται όταν κάνει εργασίες που ευθυγραμμίζονται με την ζωή του, έργο που θεωρείται λειτουργικό για το ίδιο το παιδί.
Σε κανέναν, ούτε στο παιδί ούτε στον ενήλικα, δεν αρέσει ο έλεγχος και η τιμωρία, τα οποία θεωρούνται πάντοτε μια επίθεση απέναντι στην αξιοπρέπειά τους, ειδικά όταν ασκούνται δημοσίως.
Η βαθμολογία και η κατάταξη των μαθητών αποτελούν ένα λάθος.
Μιλήστε όσο το δυνατόν λιγότερο.
Στο παιδί δεν αρέσει να εργάζεται όπως το κοπάδι, όπου το άτομο πρέπει να εργάζεται μηχανικά σαν ρομπότ. Αγαπά την ατομική ή την ομαδική εργασία στα πλαίσια μιας κοινότητας συνεργασίας.
Η τάξη και η πειθαρχία είναι απαραίτητα στην τάξη.
Η σχολική τιμωρία αποτελεί ένα λάθος. Είναι ταπεινωτικές για όλους και ποτέ δεν επιτυγχάνουν τον επιθυμητό στόχο. Στην καλύτερη περίπτωση, αποτελούν την έσχατη λύση.
Η ζωή του νέου σχολείου προϋποθέτει την συνεργασία μεταξύ των σχολείων, δηλαδή τη διαχείριση από τους χρήστες της, συμπεριλαμβανομένου του εκπαιδευτή, την διαχείριση της σχολικής ζωής και την διαχείριση της σχολικής εργασίας.
Η πολυκοσμία στην τάξη αποτελεί πάντα ένα παιδαγωγικό λάθος.
Ο σχεδιασμός των μεγάλων σχολικών συγκροτημάτων έχει ως αποτέλεσμα την ανωνυμία των εκπαιδευτικών και των μαθητών. Συνεπώς αποτελεί σφάλμα και εμπόδιο.
Η δημοκρατία του αύριο προετοιμάζεται από την δημοκρατία στο σχολείο. Ένα αυταρχικό καθεστώς στο σχολείο δεν μπορεί να διαμορφώνει δημοκρατικούς πολίτες.
Κάθε άνθρωπος μπορεί να εκπαιδεύσει μόνο με αξιοπρέπεια. Το να σέβεσαι τους μαθητές, οι οποίοι πρέπει να σέβονται τους δασκάλους τους, είναι μια από τις πρώτες προϋποθέσεις για την σωστή λειτουργία του σχολείου.
Η αντίθεση απέναντι στην παιδαγωγική αντίδραση είναι επίσης μια σταθερά την οποία πρέπει να υπολογίζουμε, εκτός αν είμαστε σε θέση να αποφύγουμε ή να διορθώσουμε τον εαυτό μας.
Υπάρχει μια σταθερά που δικαιολογεί τις προσπάθειες και τα λάθη μας και πιστοποιεί τις πράξεις μας : είναι η αισιόδοξη ελπίδα απέναντι στην ζωή.