Οι Σειρήνες χαρακτηρίζονται ως «Μούσες του κάτω κόσμου». Μητέρα των Μουσών ήταν η Τιτανίδα Μνημοσύνη, η «φρουρός της ανάμνησης», μια από τις έξι αδερφές του μεγάλου Κρόνου, πατέρα του Δία. Το αποτέλεσμα της ένωσης της «φωτεινής τεκνοποιού δύναμης» του Δία με την ικανότητα της ανάμνησης είναι οι Μούσες –αυτό είναι εύκολα αντιληπτό. Ό,τι ξεχωρίζει από το παρελθόν μας για το μεγαλείο του και παραμένει φωτεινό, αυτό οι Μούσες μπορούν να μας το φανερώσουν.
Γι’ αυτό και κάθε ποιητής, κάθε καλλιτέχνης του αρχαίου κόσμου ξεκινούσε το έργο του, μόνο αφού πρώτα είχε καλέσει τις Μούσες. Γιατί με τη βοήθεια των Μουσών το έργο θα μπορούσε να γίνει εξαιρετικό, λαμπερό και να συνεχίζει να φωτίζει στο μέλλον θυμίζοντάς μας την ύπαρξη θεού και ανθρώπου. Σήμερα, 3.000 χρόνια μετά, έχουμε χάσει τη σχέση μας με την ουσία.
Πλέον ο συγγραφέας ή ο ποιητής δεν «ποιεί», αλλά μας διασκεδάζει. Οι καλλιτέχνες και ηθοποιοί δεν μας «υπενθυμίζουν» το θεϊκό στοιχείο μέσα μας, αλλά τους φτάνει να γίνονται αρεστοί. Κάποιοι μουσικοί και τραγουδιστές μεταδίδουν ίσως ακόμη κάτι από εκείνη την «ουράνια αρμονία», με την οποία τους έχει προικίσει ο Δίας. Δεν χρησιμεύει ωστόσο σε τίποτα να δικαιολογούμε όλα αυτά με το γνωστό πρόσχημα «αυτά ζητάει το κοινό» ή με τον ισχυρισμό, ότι αν οι ποιητές, οι καλλιτέχνες και οι μουσικοί ήταν αλλιώς, το κοινό θα έμενε μακριά τους.
Όποιος μιλά με αυτόν τον τρόπο μιλά με τη φωνή των Σειρήνων. Ηχεί όμορφα, αλλά δεν μας πάει παρακάτω. Απεναντίας μια τέτοια στάση προκαλεί τη δημιουργία «νησιών, όπου κατοικούν Σειρήνες» και γεννά το τραγούδι τους. Υπηρετούμε την άνεση και τη συνήθεια, όμως ποτέ την πνευματική, ψυχική εξέλιξή μας. “Panem et circenses”, αυτό ήταν το σύνθημα των αρχαίων Ρωμαίων, όταν ο πολιτισμός τους είχε ήδη περάσει το ζενίθ του.
Σήμερα, 2.000 χρόνια αργότερα, εξακολουθούμε να παρουσιάζουμε «άρτο και θεάματα» σε ενήλικες ανθρώπους ως σκοπό ζωής, γεγονός που δείχνει ξεκάθαρα πόσο δίκαιο έχει ο Όμηρος: όποιος πατήσει το πόδι του στο νησί των Σειρήνων δεν θα γυρίσει ποτέ ξανά στο σπίτι του. Η γνώση είναι εξουσία – αυτό προσφέρουμε στα παιδιά μας ως εφόδιο ζωής, χωρίς ωστόσο να σκεφτόμαστε τι συνέπειες μπορεί να έχει η εξουσία. Η εξουσία χωρίς σοφία είναι ανελέητη, έχει προκαλέσει στον άνθρωπο και την ανθρωπότητα ανείπωτο πόνο.
Οι ρίζες αυτού του πόνου όμως βρίσκονται στην απληστία του «θέλω να ξέρω όλο και περισσότερα». Αποκτούμε μια γνώση χωρίς να βιώνουμε τις αντίστοιχες εμπειρίες. Έτσι μας λείπει ο εσωτερικός συσχετισμός, εκείνος που μας δίνει τη δύναμη, για να διαχειριστούμε σωστά την αποκτηθείσα γνώση. Είναι στ’ αλήθεια πολύ σαγηνευτικό να ανοίγουμε το βράδυ την τηλεόραση, για να ρίξουμε μια ματιά σε ό,τι συμβαίνει στον κόσμο. Καθισμένοι άνετα στην πολυθρόνα με τα πόδια ακουμπισμένα ψηλά βρισκόμαστε στο μέσο ενός σκηνικού πολέμου και «ξεπλένουμε» τις εικόνες που βλέπουμε με μια γερή γουλιά.
Μερικά λεπτά αργότερα ξέρουμε επιτέλους τι νεότερο συμβαίνει στο μέτωπο και ήσυχοι πηγαίνουμε για ύπνο –χαρούμενοι που γύρω μας δεν πέφτουν βόμβες. Συλλέγουμε γνώσεις αποκομμένες από κάθε βίωμα και αποσυνδεδεμένες από κάθε προσωπικό σημείο αναφοράς. Αυτό αποτελεί γνώση χωρίς σοφία, μάθημα χωρίς επίγνωση, θέαση χωρίς κατανόηση.
Όσα μας υπόσχονται οι Σειρήνες είναι στ’ αλήθεια πολύ βολικά. Μας καλούν στο άνετο σπιτικό τους και μας αφηγούνται όσα επιθυμεί η καρδιά μας. Ως αγγελιαφόροι του κόσμου των νεκρών μάς διηγούνται φόνους και θανάτους, ατυχία και πόνο, χτυπήματα της μοίρας και κακοτοπιές, ενόσω μας προσφέρουν ασφάλεια στην αγκαλιά τους. Ακόμη και σήμερα ακούγονται σειρήνες, όταν συμβαίνει ατύχημα, και με περιέργεια θέλουμε να ξέρουμε τι έχει συμβεί.
Παρομοίως λειτουργούμε σε ευτυχή γεγονότα. Οι περιπτώσεις μεγάλης ευτυχίας μάς διεγείρουν το ενδιαφέρον με έναν εξίσου μαγικό τρόπο. Ανεξαρτήτως από το αν πρόκειται για έναν λαμπρό γάμο σε κάποιο παλάτι, ένα εξωπραγματικό κέρδος ή μια ευτυχή σύμπτωση, τα μέσα φέρνουν την είδηση στο σπίτι μας και μας τη σερβίρουν σε ασημένιο δίσκο.
Γιατί θέλουμε να τα ξέρουμε όλα αυτά; Γιατί αυτό μας δίνει χαρά; Μας κάνει η ευτυχία ή η δυστυχία των άλλων πιο ικανοποιημένους ή πιο ευτυχείς; Ούτε κατά διάνοια. Επομένως ο λόγος δεν μπορεί να είναι αυτός. Ας ψάξουμε λίγο πιο βαθιά. Τι έχει να μας προσφέρει η γνώση των Σειρήνων; Τίποτα δεν είναι ευκολότερο από αυτό, λέει η περιορισμένη λογική μας. Ασφαλώς και θέλουμε να φτάσουμε από τη δυστυχία στα αίτια της δυστυχίας, για να μπορούμε στη δική μας ζωή να αποφεύγουμε πιο αποτελεσματικά παρόμοιες δυστυχίες.
Σε αυτό το πλαίσιο μπορούμε να παίρνουμε τα απαραίτητα προληπτικά μέτρα, ώστε να μην επαναλαμβάνονται παρόμοια δυσάρεστα γεγονότα. Στην περίπτωση της ευτυχίας τα πράγματα είναι αντίστροφα, λέει από την άλλη η στενή αντίληψή μας. Εδώ θα μπορούσαμε να μάθουμε πώς και οι ίδιοι μπορούμε να πετύχουμε τέτοια ευτυχία. Όμως ισχύουν στ’ αλήθεια αυτά; Έχουμε πράγματι μπροστά μας να αντιμετωπίσουμε κάποια παρόμοια ευτυχία ή δυστυχία; Ίσως και να
προαισθανόμαστε γιατί ο Όμηρος συστήνει μέσω της Κίρκης να αποφευχθεί η γνώση των Σειρήνων.
Το ομηρικό πνεύμα, όπως μπορούμε να υποθέσουμε, είναι – σε αντίθεση με την περιορισμένη μας λογική – πιο ευρύ. Αυτό έχει αποδειχθεί πολλές φορές μέχρι τώρα. Σε αντίθεση με τις «επουράνιες Μούσες», οι «Μούσες του κάτω κόσμου» ανήκουν στο βασίλειο του Άδη. Έτσι δεν προκαλεί εντύπωση ότι στο νησί τους υπάρχουν μόνο λείψανα και κουφάρια. Ό,τι έχει βιωθεί κάποια μέρα τελειώνει και πεθαίνει, άψυχο κατεβαίνει τότε στο βασίλειο των νεκρών. Όμως αντί να το αφήσουν εκεί να βρει γαλήνη, οι Σειρήνες μάς αφηγούνται εκείνα που έχουν παρέλθει εδώ και πολύ καιρό.
Αν φοβόμαστε μια δυστυχία, μας παρουσιάζουν τολμηρούς ήρωες του παρελθόντος. Αν έχουμε ανεκπλήρωτες ανάγκες, μας μιλούν για ευτυχισμένους ανθρώπους, που οι επιθυμίες τους πραγματοποιήθηκαν. Αν είμαστε άτυχοι, αναφέρονται στην τύχη. Αν πάλι βρισκόμαστε σε σύγκρουση με άλλους ανθρώπους, διηγούνται τις χαρές της ζωής. Αν είμαστε μοναχικοί, περιγράφουν τρυφερές συναντήσεις.
Οι Σειρήνες ξέρουν όλα όσα θέλουμε να ακούσουμε και μας αφήνουν να γίνουμε συμμέτοχοι σε αυτά. Για ό,τι κι αν μας στεναχωρεί ή μας χαλάει τη διάθεση οι Σειρήνες βρίσκονται εκεί και θα μας παρηγορήσουν. Όμως η παρηγοριά αυτή δεν είναι αληθινή. Μας βγάζει από τον δρόμο μας, επειδή υπόσχεται ψεύτικη ευτυχία. Είναι η παρηγοριά του συμπληρωμένου δελτίου λόττο, που κάθε εβδομάδα μάς δελεάζει με ένα υπέρογκο κέρδος, μα ταυτόχρονα μάς εμποδίζει με ύπουλο τρόπο να πάρουμε τη ζωή στα χέρια μας.
Καθένας μας ορίζει την τύχη του, λέμε χαρακτηριστικά. Αυτό σημαίνει ότι καθένας παίρνει την ύλη, την επεξεργάζεται με τη δύναμη που διαθέτει, μέχρι να φτάσει σε κάποιο αποτέλεσμα. Τέτοιες εικόνες μάς δίνουν αληθινή παρηγοριά, γιατί μας θυμίζουν πόσες θαυμάσιες δυνάμεις διαθέτουμε. Εικόνες, όπως το νικηφόρο δελτίο του λόττο, ούτε ενισχύουν ούτε κινητοποιούν τις δυνάμεις μας. Βουλιάζοντας στην πολυθρόνα παρακολουθούμε την κλήρωση των αριθμών, για να καταλήξουμε με απογοήτευση να ανοίξουμε άλλο ένα μπουκάλι. Οι Σειρήνες μπορεί να είναι καλές και συμπαθητικές και άλλοτε άσχημες και κακές. Το πρόσωπο που μας δείχνουν δεν παίζει κανέναν ρόλο. Όλα όσα μας λένε απλώς μας αποπροσανατολίζουν από την ουσία.
Ο Οδυσσέας έμαθε κοντά στην Κίρκη να αποχωρίζεται. Αποχωρίστηκε ψεύτικες εικόνες ανεκπλήρωτων πόθων, γιατί πλέον γνώριζε τον δρόμο του. Παρόλα αυτά χρειάστηκε να δεθεί σφιχτά στο κατάρτι του, για να μην βγει εκτός πορείας. Επιπλέον, ανακάλυψε ότι η επιθυμία του να γυρίσει στην πατρίδα είναι κάτι παραπάνω από μια επιθυμία μεταξύ των πολλών. Είναι η μοναδική, διαρκής επιθυμία της ψυχής του. Όλες οι άλλες είναι επιφανειακές, σχετίζονται με την προσωπικότητα και έχουν μικρότερη σημασία. Είναι οι πολλές καθημερινές ανάγκες, από τις οποίες μόνο λίγων η εκπλήρωση τελικά μας ικανοποιεί.
Όλες οι υπόλοιπες είναι απλώς υποκατάστατα για την επιθυμία της ψυχής και δεν πρέπει σώνει και καλά να εκπληρωθούν. Μπορούν λοιπόν να διαγραφούν οριστικά. Μας αρκεί να γνωρίζουμε ότι οι επιθυμίες δεν χρειάζεται να ικανοποιούνται πάντα. Ακολουθώντας με συνέπεια τον δρόμο μας, τέτοιες επιθυμίες διαλύονται από μόνες τους – δεν υπήρξαν έτσι κι αλλιώς κάτι παραπάνω από ένα «φαίνεσθαι», δεν ήταν ποτέ πραγματικές. Οι Σειρήνες είναι εκείνες οι γλυκές φωνές εκεί έξω που μας παρασύρουν να «θέλουμε να ξέρουμε».
Σε αυτές ανήκει και το «εσωτερικό μας αυτί», εκείνο που δίνει άκουσμα στις φωνές. Είναι το αυτί του συντρόφου, που ο Οδυσσέας βουλώνει με κερί. Με την ικανοποίηση των επιθυμιών μας συνδέουμε την ελπίδα μας για λίγη ευτυχία και χαρά. Όλες οι εμπειρίες που συγκεντρώνουμε μέχρι το μέσο της ζωής θα μπορούσαν να μας υποδείξουν με τη βοήθεια της ανάμνησης ότι η εκπλήρωση μιας επιθυμίας δεν συνδέεται πάντα με το αναμενόμενο βίωμα της ευτυχίας.
Συχνά μάλιστα εισπράττουμε απογοητεύσεις, γιατί η πραγματικότητα μας τα φέρνει πολύ διαφορετικά. Οι περισσότερες επιθυμίες γεννιούνται από το «εδώ και το τώρα» και από την πληρότητα της ζωής. Είναι σαν σπόροι στη φύση· κάποιοι φυτρώνουν, κάποιοι πέφτουν σε πετρώδες έδαφος και κάποιοι άλλοι δεν μπορούν να αναπτυχθούν εκεί που έχει ήδη ριζώσει ένας άλλος σπόρος. Αν στόχος μας είναι να αλλάξουμε, δεν έχει κανένα νόημα να αγκυλωνόμαστε σε επιθυμίες που δεν πραγματοποιούνται. Στην αλλαγή μας εξάλλου ανήκει και η «αλλαγή των επιθυμιών και των αναγκών μας». Ή για να το θέσουμε αλλιώς: αν παραμένουμε αγκυλωμένοι σε παλιές ανάγκες, δεν θα μπορέσουμε να αλλάξουμε.
Πάντοτε μπορούμε να αφήνουμε παλιές επιθυμίες να περνούν και να φεύγουν. Νέες, προσαρμοσμένες στην ανάπτυξή μας θα παρουσιαστούν από μόνες τους. Με την εξέλιξή μας λοιπόν «ωριμάζουν» και οι επιθυμίες μας. Οι παλιές, άψυχες επιθυμίες ας αφεθούν να ησυχάσουν στο βασίλειο του Άδη. Αφήνοντας πίσω το νησί των Σειρήνων κανείς δεν θα μας τις θυμίσει και κανείς δεν χρειάζεται να μας παρηγορήσει. Δεν θέλουμε να ξέρουμε τίποτα πλέον γι’ αυτούς τους παλιούς πόθους και για την εκπλήρωσή τους. Και συνεχίζουμε ευτυχείς και χωρίς επιθυμία προς τον προκαθορισμένο στόχο μας.
Απόσπασμα από το βιβλίο του Johann Wolfgang Denzinger με τίτλο “Η Οδύσσεια μέσα μας”, Χείρωνας