«Κάποιοι λένε ότι ο κόσμος θα τελειώσει με φωτιά. Κάποιοι με πάγο». Αυτοί οι θαυμαστοί στίχοι του ποιητή Robert Frost αιχμαλωτίζουν τις πιθανότερες προοπτικές του κόσμου. Κάποιοι προειδοποιούν ότι ο κόσμος του υψηλού χρέους και των χαμηλών επιτοκίων θα τελειώσει με μια φωτιά πληθωρισμού. Η προφητεία άλλων είναι ότι θα τελειώσει με έναν αποπληθωριστικό πάγο. Αλλοι, όπως ο Ray Dalio της Bridgewater, είναι πιο αισιόδοξοι: η οικονομία δεν θα καεί, ούτε θα παγώσει. Αντίθετα δεν θα είναι ούτε πολύ καυτή, ούτε πολύ κρύα, όπως το γάλα ενός μωρού, τουλάχιστον για τις χώρες που είχαν την τύχη και την ευστροφία να δανειστούν σε νομίσματα που μπορούν να δημιουργήσουν ελεύθερα.
Ο William White, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος στην Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών προειδοποίησε επακριβώς για τους χρηματοπιστωτικούς κινδύνους πριν την κρίση του 2007-2009. Πέρυσι προειδοποίησε για μια ακόμα κρίση, τονίζοντας την συνεχιζόμενη αύξηση στο χρέος του μη χρηματοπιστωτικού τομέα, ειδικά των κρατών υψηλού εισοδήματος και των επιχειρήσεων σε χώρες υψηλού εισοδήματος και αναδυόμενες οικονομίες.
Οι όμιλοι σε αναδυόμενες χώρες είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι γιατί μεγάλο μέρος του δανεισμού τους είναι σε ξένα νομίσματα. Αυτό προκαλεί νομισματικές ασυμβατότητες στους ισολογισμούς τους. Εν τω μεταξύ η νομισματική πολιτική ενθαρρύνει την ανάληψη ρίσκου, ενώ οι ρυθμιστικοί κανόνες την αποθαρρύνουν, μια συνταγή αστάθειας.
Ας ξεκινήσουμε με την πληθωριστική φωτιά. Πολλά απ’ όσα συμβαίνουν σήμερα θυμίζουν τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ενας ανήθικος αμερικανός πρόεδρος (τότε ο Richard Nixon), αποφασισμένος να κερδίσει την επανεκλογή του, πίεσε τον πρόεδρο της FED (τότε ο Arthur Burns) να πετύχει ένα οικονομικό μπουμ. Ξεκίνησε επίσης έναν εμπορικό πόλεμο, μέσω της υποτίμησης και του προστατευτισμού. Επακολούθησε μια δεκαετία παγκόσμιας αναταραχής. Ακούγεται κάπως οικείο, έτσι δεν είναι;
Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 λίγοι περίμεναν τον πληθωρισμό της δεκαετίας του 1970. Παρομοίως, μια μακρά περίοδο σταθερού και χαμηλού πληθωρισμού έχει καταλαγιάσει τους φόβους μιας έκρηξης, παρότι η ανεργία έχει πέσει σε χαμηλά επίπεδα (σ.σ. στις ΗΠΑ είναι στο χαμηλότερο επίπεδο από το 1969).
Κάποιοι υπονοούν ότι η καμπύλη Phillips -η βραχυπρόθεσμη σχέση μεταξύ ανεργίας και πληθωρισμού- είναι νεκρή, καθώς η χαμηλή ανεργία δεν αύξησε τον πληθωρισμό. Το πιθανότερο είναι ότι κοιμάται. Οι πληθωριστικές προσδοκίες μπορεί τώρα να είναι σταθερές. Μια απότομη αύξηση της ζήτησης μπορεί ακόμα να τις σαρώσει.
Κατά κάποιους τρόπους, η αύξηση του πληθωρισμού θα μπορούσε να είναι χρήσιμη. Ένα απότομο άλμα θα μείωνε το πλεονάζον χρέος, ιδιαίτερα το κρατικό, όπως έγινε με τον πληθωρισμό στη δεκαετία του 1970. Επιπλέον, οι κεντρικές τράπεζες ξέρουν τι να κάνουν για να αντιδράσουν σε μια απότομη αύξηση του πληθωρισμού.
Ο υψηλότερος πληθωρισμός, όμως, θα οδηγήσει επίσης σε αύξηση των μακροπρόθεσμων ονομαστικών επιτοκίων, κάτι που τείνει να φέρει εμπροσθοβαρώς το πραγματικό βάρος της εξυπηρέτησης του χρέους. Τα βραχυπρόθεσμα επιτόκια επίσης θα εκτοξευτούν, όπως συνέβη στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Το ασφάλιστρο κινδύνου (risk premia) θα αυξηθεί. Οι αγορές μετοχών που βρίσκονται στα ύψη ενδέχεται να καταρρεύσουν. Οι εργασιακές σχέσεις θα γίνουν πιο επιρρεπείς σε διαμάχες, όπως και η πολιτική. Αυτή η αναστάτωση θα χτυπήσει ακανόνιστα, προκαλώντας νομισματική αναταραχή. Η απώλεια εμπιστοσύνης στους δημόσιους θεσμούς, ιδιαίτερα στις κεντρικές τράπεζες, θα είναι σοβαρή. Στο τέλος, ο πιθανός στασιμοπληθωρισμός θα καταλήξει σε σημαντική ύφεση, όπως τη δεκαετία του 1980.
Ας στραφούμε τώρα στον αποπληθωριστικό πάγο. Αυτό μπορεί να ξεκινήσει από ένα βίαιο αρνητικό οικονομικό σοκ: μια επιδείνωση του εμπορικού πολέμου, ένας πόλεμος στη Μέση Ανατολή ή μια κρίση στο ιδιωτικό ή κρατικό χρέος, πιθανά στην ευρωζώνη όπου η κεντρική τράπεζα είναι σχετικά περιορισμένη. Το αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι μια βαθιά ύφεση, ακόμα και μια απότομη κίνηση σε αποπληθωρισμό, χειροτερεύοντας την κατάσταση με το υπερβολικό χρέος.
Η μεγάλη δυσκολία θα είναι το να ξέρεις πώς να αντιδράσεις, δεδομένου ότι τα επιτόκια είναι ήδη πολύ χαμηλά. Συμβατική πολιτική (χαμηλότερα βραχυπρόθεσμα επιτόκια) και συμβατική-αντισυμβατική πολιτική (αγορές ενεργητικού) μπορεί να μην είναι επαρκείς.
Υπάρχει ένα εύρος άλλων δυνατοτήτων: αρνητικά επιτόκια από τις κεντρικές τράπεζες, δανεισμός στις τράπεζες με χαμηλότερα επιτόκια από αυτά που πληρώνει η κεντρική τράπεζα για τις καταθέσεις τους, αγορές πολύ μεγαλύτερου εύρους ενεργητικού (περιλαμβανομένων ξένων νομισμάτων), νομισματοποίηση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και ρίψη χρήματος «με το ελικόπτερο».
Πολλά από τα παραπάνω θα μπορούσαν να είναι τεχνικά ή πολιτικά προβληματικά και θα απαιτούσαν στενή συνεργασία με την κυβέρνηση. Εν τω μεταξύ αν οι κυβερνήσεις δρούσαν πολύ αργά (ή καθόλου) θα μπορούσε να επακολουθήσει μια μεγάλη ύφεση (depression), όπως τη δεκαετία του 1930 μέσω μαζικών χρεοκοπιών και αποπληθωρισμού χρέους. Αρκετοί ηλίθιοι το πρότειναν το 2008.
Κι’ όμως καμία από αυτές τις καταστροφές δεν είναι αναπόφευκτη. Θα ήταν καταστροφές από επιλογή. Όπως υποστηρίζει ο κος Dalio είναι δυνατή μια χρυσή τομή. Αλλαγές στα δημοσιονομικά κίνητρα θα αποθαρρύνουν το χρέος και θα ενθαρρύνουν τα ίδια κεφάλαια. Η κυβερνητική πολιτική θα στρέψει εισόδημα προς όσους ξοδεύουν, μειώνοντας την σημερινή εξάρτηση από τις τροφοδοτούμενες με χρέος φούσκες ενεργητικού για τη διατήρηση της ζήτησης. Ακόμα, περισσότερο χρέος θα μεταφερθεί από τους ισολογισμούς των χρηματοοικονομικών μεσαζόντων απευθείας στους ισολογισμούς των νοικοκυριών.
Ακόμα και αν αυξηθούν τα πραγματικά επιτόκια, ίσως εξαιτίας μιας διαρκούς ενίσχυσης της αύξησης της παραγωγικότητας, το αντίκτυπο μιας εύρωστης μη πληθωριστικής ανάπτυξης στο βάρος χρέους σχεδόν σίγουρα θα υπερέχει των ελαφρά υψηλότερων επιτοκίων. Θα κινούμαστε, πάνω απ’ όλα, έξω από την διαρθρωτική οικονομική στασιμότητα (secular stagnation) προς κάτι λιγότερο κακό. Αυτή η στροφή μπορεί να είναι περίπλοκη. Αλλά θα είναι προς ένα καλύτερο κόσμο.
Δεν είναι απαραίτητο να επαναληφθούν τα λάθη της δεκαετίας του 1930 ή του 1970. Εχουμε όμως κάνει αρκετά λάθη ήδη και, συλλογικά, κάνουμε αρκετά ακόμα τώρα, ώστε να ρισκάρουμε οποιοδήποτε αποτέλεσμα, πιθανά και τα δυο. Μια κατάρρευση στην παγκόσμια οικονομική και πολιτική τάξη μοιάζει πιθανή. Το αντίκτυπο στη φορτωμένη με χρέος παγκόσμια οικονομία από την αυξανόμενα τεταμένη παγκόσμια πολιτική σκηνή είναι αδύνατο να υπολογιστεί. Θα είναι, όμως, τραγικό. Πάνω απ’ όλα εθνικιστικοί ισχυροί άντρες δεν θα μπορούν να συνεργαστούν αν τα πράγματα πάνε σοβαρά άσχημα, αν αυτό συμβεί, και πιθανά σύντομα.
Αυτό είναι το πιο ανησυχητικό στοιχείο του κόσμου μας.
του Martin Wolf