Τις τελευταίες δεκαετίες ο Κοσμάς Θεοδωρίδης έχει δημοσιεύσει σειρά άρθρων στα οποία προτείνει μια σειρά αποδείξεων για την καταγωγή του αλφαβήτου από τις Αιγαιακές γραφές.
Απαντώντας στις παρακάτω ερωτήσεις μας διευκρινίζει πολλές απόψεις αυτής της θεωρίας.
- Τι είναι το αλφάβητο;
Το αλφάβητο είναι ένας τρόπος για να καταγράφουμε τον λόγο με σύμβολα, μια εξειδικευμένη τεχνολογία. Είναι μια τόσο επιτυχημένη εφεύρεση, που σήμερα μας φαίνεται αυτονόητη. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η εφεύρεση του αλφαβήτου δεν σημαίνει και εφεύρεση της γραφής γενικά — γιατί η γραφή υπήρχε ήδη για χιλιάδες χρόνια, ως ιδεογράμματα και συλλαβογράμματα.
Το αλφάβητο, λοιπόν, είναι στην πραγματικότητα μια μεγάλη μεταρρύθμιση. Μια μεταρρύθμιση των παλιότερων συστημάτων γραφής. Για παράδειγμα, στις Γραμμικές γραφές (όπως η Γραμμική Β και C), τα κύρια σύμβολα αντιστοιχούσαν σε μια ολόκληρη συλλαβή. Η μεγάλη καινοτομία του αλφαβήτου ήταν ότι για πρώτη φορά ξεχώρισαν τα φωνήεντα από τα σύμφωνα — και κάθε ήχος απέκτησε το δικό του μοναδικό σύμβολο, όπως ωραία περιγράφει ο Ευριπίδης σε ένα απόσπασμα της τραγωδίας Παλαμήδης.
Αυτό το νέο σύστημα ήταν τόσο θεμελιώδες για τον πολιτισμό μας, που ο αρχαίος συγγραφέας Φιλόστρατος χαρακτήρισε τον Παλαμήδη, τον φερόμενο ως εφευρέτη του αλφαβήτου, ως “δημιουργό του κόσμου”. Και από μια άποψη, δεν είχε άδικο. Δημιούργησε έναν κόσμο, τον αλφαβητικό.
- Αλφάβητο: Εισαγωγή ή τοπική εφεύρεση;
Από τα αρχαία χρόνια υπάρχει η συζήτηση αν το αλφάβητο ήρθε από έξω ή αν γεννήθηκε στον ελλαδικό χώρο. Η απάντηση μου είναι ξεκάθαρη: πρόκειται για εγχώρια υπόθεση. Το ίδιο το αλφάβητο, ως σύστημα, περιέχει στοιχεία που δείχνουν καθαρά την αιγαιακή του προέλευση.
Βέβαια, είναι γεγονός ότι σχεδόν κάθε χώρα έχει κάποιους που ισχυρίζονται πως το αλφάβητο ξεκίνησε εκεί, χωρίς ιδιαίτερες αποδείξεις. Το ίδιο έχει συμβεί και στην Ελλάδα. Αυτό, ωστόσο, με προβλημάτιζε πάντα. Δεν με ενδιέφερε να αποδείξω κάτι για ιδεολογικούς ή εθνικιστικούς λόγους, όπως συχνά συμβαίνει σε τέτοιες θεωρίες. Η δική μου προσέγγιση ήταν περισσότερο επιστημονική. Και ελπίζω ότι και τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας μπορούν να κριθούν με επιστημονικά κριτήρια — δηλαδή, να δοκιμαστούν, να φανεί αν στέκουν ή όχι.
- Υπήρξαν σκοτεινοί χρόνοι χωρίς γραφή στον ελληνικό χώρο;
Κατηγορηματικά όχι. Έχω γράψει αναλυτικά για αυτό το θέμα και είμαι βέβαιος πως η γραφή δεν εξαφανίστηκε ποτέ πραγματικά από τον ελλαδικό χώρο. Σημειώστε ότι η έλλειψη αποδείξεων δεν είναι απόδειξη ελλείψεως.
Από τα μινωικά χρόνια και μετά —και ίσως ακόμη πιο πριν— υπάρχουν ενδείξεις και αποδείξεις γραφής στο Αιγαίο. Αν λάβουμε υπόψη ευρήματα όπως η πινακίδα του Δισπηλιού ή τα σύμβολα τύπου Vinča (που εμφανίζονται στον ευρύτερο νότιο βαλκανικό χώρο), βλέπουμε μια ακόμα πιο παλιά παρουσία. Δεν ξέρουμε με απόλυτη βεβαιότητα από πού προέρχονται αυτά τα σύμβολα και αν συνδέονται με τα μεταγενέστερα συστήματα πριν τα μινωικά, αλλά η ύπαρξή τους είναι αδιαμφισβήτητη.
Σε κάθε περίπτωση, από την τρίτη πΧ χιλιετία έχουμε μινωικές γραφές και μετά τον 15ο αιώνα π.Χ. (ή και τον 17ο, αν θεωρήσουμε αυθεντικό το “βότσαλο της Καυκανιάς”) έχουμε κείμενα που γράφονται με βεβαιότητα στα Ελληνικά. Όσοι υποστηρίζουν ότι υπήρξε περίοδος αγραμματοσύνης, βασίζονται στην έλλειψη ευρημάτων στα χρόνια μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού ανακτορικού συστήματος, δηλαδή μετά τον 12ο αιώνα π.Χ. Όμως αυτή η άποψη δεν αντέχει στην κριτική.
Για παράδειγμα, στην Κύπρο η γραφή δεν σταμάτησε ποτέ. Το κυπριακό συλλαβάριο ή Γραμμική C, το οποίο είναι συγγενικό της Γραμμικής Β, χρησιμοποιήθηκε για να γράφονται ελληνικά από τον 11ο αιώνα π.Χ. μέχρι και τα κλασικά χρόνια. Άρα έχουμε μια συνεχόμενη παρουσία ελληνικής γραφής, από τον 15ο ή 17ο έως τον 3ο αιώνα π.Χ., με τη μορφή συλλαβικών γραφών. Και κάπου ανάμεσα, κάνει την εμφάνισή του το αλφάβητο — που εξακολουθεί να γράφει ελληνικά μέχρι σήμερα. Μιλάμε για περίπου τέσσερις χιλιετίες που γράφονται ελληνικά. Οπότε, για ποια “σκοτεινή περίοδο χωρίς γραφή” μιλάμε πραγματικά;
- Υπάρχουν άλλα στοιχεία που υποστηρίζουν πως δεν χάθηκε η γραφή;
Βεβαίως. Και είναι πολλά.
Για παράδειγμα, αν δούμε τα τοπικά, επιχώρια αλφάβητα των διαφόρων ελληνικών περιοχών στους κλασικούς χρόνους, θα παρατηρήσουμε ότι διατηρούνται κάποια σύμβολα που προέρχονται επίσης ξεκάθαρα από τη Γραμμική Β — και μάλιστα με παρόμοιους ήχους. Πάρτε για παράδειγμα το γράμμα “βήτα” που σε κάποιες περιοχές γράφεται με τη μορφή του μυκηναϊκού we, ενώ το δικό μας αντιστοιχεί μάλλον στο twe. Αυτό δείχνει ότι υπήρχαν άνθρωποι που γνώριζαν τη Γραμμική Β και συνέχισαν να την θυμούνται, ακόμα και μετά την υιοθέτηση του νέου αλφαβητικού συστήματος. Προφανώς ακολούθησαν τη μεταρρύθμιση, αλλά με διαφοροποιήσεις.
Ακόμη, η ίδια η δομή του πρώιμου αλφαβήτου αποδεικνύει ότι οι Έλληνες όχι μόνο δεν ήταν αγράμματοι, αλλά συνέχιζαν την εντυπωσιακή αστρονομική παράδοση του Αιγαίου. Ερευνητές όπως ο Μ. Τσικριτσής έχουν αναδείξει αυτή τη γνώση. Οι Έλληνες φαίνεται ότι γνώριζαν την αξία του αριθμού 360 (μοίρες του κύκλου) αλλά και τη διάρκεια του έτους — 365 ημέρες για το ηλιακό και 355 για το σεληνιακό. Όλα αυτά ενσωματώνονται στο πρωτοαλφάβητο, που δεν ήταν απλώς ένα εργαλείο γραφής αλλά και ένα σύστημα που ενσωμάτωσε κοσμολογικές γνώσεις. Το μέσον, αν δεν ήταν το μήνυμα, ενσωμάτωσε πολλαπλά μηνύματα.
Η θεωρία ότι οι Έλληνες της εποχής ήταν αγράμματοι, ή ότι δεν ήξεραν να γράφουν, είναι μια αποικιοκρατικού τύπου ανοησία.
- Φιλολογικές πηγές ή επιστημονική προσέγγιση;
Γιατί όχι και τα δύο; Η δική μου πορεία ξεκίνησε από τις λεγόμενες “σκληρές” επιστήμες — τη Βιολογία και τα Μαθηματικά. Αυτές μου έδωσαν τα βασικά εργαλεία για να σκεφτώ και να αναλύσω. Όμως, αυτή η διαδρομή με οδήγησε, σχεδόν αναγκαστικά, σε ουκ ολίγες ώρες μελέτης της αρχαίας γραμματείας. Και πιστεύω ότι αυτή η επαφή είχε καταλυτικά αποτελέσματα.
Πέρα από τις δικές μου δημοσιευμένες μελέτες των αρχαίων κειμένων, υπάρχουν σήμερα πλέον αρκετές ακόμη φιλολογικές αναλύσεις που κινούνται στην ίδια κατεύθυνση. Δηλαδή, αρχίζουν να φωτίζουν σαφέστερα την ελληνική προέλευση του αλφαβήτου. Όμως το πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί μόνο με φιλολογικά μέσα. Οι αρχαίοι συγγραφείς, όπως κι εμείς σήμερα, είχαν την τάση να διαφωνούν και να προτείνουν διαφορετικές θεωρίες — συχνά χάριν διαφωνίας και μόνον.
Έτσι, κάποιος μπορεί να επιλέξει την εκδοχή που προτιμά: ελληνική ή φοινικική καταγωγή, Παλαμήδης, Λίνος ή Προμηθέας ως εφευρέτης. Από μόνα τους τα αρχαία κείμενα δεν αρκούν για να βγάλουμε ασφαλές συμπέρασμα. Μπορούν όμως να μας δώσουν κάτι πολύτιμο: υποθέσεις που μπορούν να δοκιμαστούν στην πράξη (testable hypotheses). Δηλαδή, ιδέες που μπορούμε να επαληθεύσουμε ή να απορρίψουμε με τη βοήθεια των άλλων επιστημών.
- Ποια ήταν η δική σας επιστημονική προσέγγιση;
Το ταξίδι ήταν πολύπλοκο, αλλά μπορώ να πω το εξής: η επιστημονική μου βάση —στη Βιολογία, τα Μαθηματικά, την Εξέλιξη και τη Φυλογενετική— μου έδωσε τα βασικά εργαλεία. Μια βασική ιδέα από τη Βιολογία, αυτή του «τελευταίου κοινού προγόνου» (last common ancestor), ήταν καθοριστική. Με βοήθησε να κατανοήσω και να “ανασυστήσω” τη δομή του πρώτο-αλφαβήτου.
Από εκεί και πέρα, άρχισαν να ξεδιπλώνονται ξεκάθαρες ανακαλύψεις στη δομή του ίδιου του συστήματος. Αυτές οι ανακαλύψεις είναι τόσο προφανείς που δύσκολα μπορούν να αμφισβητηθούν σοβαρά. Και φυσικά, από εκεί ξεκινά και η πορεία του αλφαβήτου, που εξελίχθηκε σε πολλά διαφορετικά συστήματα γραφής και εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο.
- Είναι λοιπόν το αλφάβητο μια Ελληνική υπόθεση;
Ας ξεκαθαρίσουμε κάτι από την αρχή: δεν υπάρχει κανένα εθνικιστικό κίνητρο εδώ. Το συμπέρασμα ότι το αλφάβητο είναι Αιγαιακής καταγωγής σε μια εποχή που ήδη κυριαρχούν τα Ελληνικά, δεν βγαίνει από πατριωτικά συναισθήματα, αλλά από ειλικρινή, διανοητική αναζήτηση. Και η απάντηση είναι: ναι, φαίνεται πως πρόκειται για ελληνική υπόθεση — χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρξαν και άλλες επιρροές.
Στην πραγματικότητα, φαίνεται πως το αλφάβητο προέκυψε από μια σύνθεση γνώσεων και εμπειριών. Ο εφευρέτης του κατά πάσα πιθανότητα ήθελε να φτιάξει ένα σύστημα που να λειτουργεί τόσο για ινδοευρωπαϊκές όσο και για σημιτικές γλώσσες. Άρα είχε ενδεχομένως επαφή και με τις δύο.
Τα σύμβολα του νέου αυτού συστήματος, οι μορφές των γραμμάτων, αντλήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από τις Γραμμικές γραφές, που —το γνωρίζουμε πια— χρησιμοποιούνταν για να γράφονται ελληνικά. Οι ομοιότητες είναι εμφανείς. Ακόμα και σήμερα, τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου έχουν ονόματα που θυμίζουν τα παλιά συλλαβογράμματα των Γραμμικών γραφών, από τα οποία προέρχονται.
Παράλληλα, η δομή του πρώτου αλφαβήτου θυμίζει έντονα ένα σφηνοειδές συλλαβάριο από την Ουγκαρίτ (μια αρχαία πόλη στη Συρία, στις παρυφές του μυκηναϊκού Αιγαιακού κόσμου). Μολονότι ήταν τελείως διαφορετικό ως μορφή, είχε παρόμοια σειρά φθόγγων — με κάποιες παραλλαγές που θυμίζουν γενετικές αναδιατάξεις, σαν αυτές που συμβαίνουν στα χρωμοσώματα. Αυτή η ομοιότητα δεν μπορεί να είναι τυχαία.
Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το συλλαβάριο της Ουγκαρίτ πιθανόν χρησίμευε και ως σεληνιακό ημερολόγιο. Αντίστοιχα, το πρώτο αλφάβητο φαίνεται να αποτυπώνει κοσμολογικές αρχές που συνδέονται με το ηλιακό και το ηλιοσεληνιακό έτος.
- Τι εννοείτε ότι τα ονόματα των γραμμάτων θυμίζουν τις Γραμμικές γραφές;
Αυτό είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία που ενισχύουν τη θεωρία της αιγαιακής προέλευσης του αλφαβήτου.
Για παράδειγμα, λέμε το γράμμα “μυ” (μ), μια λέξη που προέρχεται από την αρχαία ονομασία του συλλαβογράμματος “mu”, όπως το αποκρυπτογράφησε ο Ventris. Το ίδιο ισχύει και για το γράμμα “λάμδα” (Λ), που προέρχεται από το γραμμικό “La/Ra”.κάποιες πινακίδες, μάλιστα, το βλέπουμε να σχηματίζεται με τρόπο που θυμίζει συνδυασμό του λατινικού L με το ελληνικό Λ. Κατά σύμπτωση, ένα μεγάλο ελληνικό τραπεζικό λογότυπο χρησιμοποιεί ακριβώς αυτό τον σχηματισμό!
Αν δούμε προσεκτικά, θα δούμε ότι σχεδόν όλα τα γράμματα μας περιέχουν, στα ονόματά τους, τις συλλαβικές τιμές των αρχαίων προγόνων τους. Κι αυτό με βοήθησε να καταλήξω σε κάποιες ταυτοποιήσεις, ειδικά στις περιπτώσεις όπου η μορφή του συμβόλου δεν έδινε από μόνη της ξεκάθαρη απάντηση, ή όπου υπήρχαν περισσότερα από ένα σύμβολα που έμοιαζαν αλλά είχαν διαφορετικές φωνητικές τιμές.
- Οπότε ο Παλαμήδης ήταν ο εφευρέτης του αλφαβήτου;
Σύμφωνα με μια ισχυρή αρχαία παράδοση —ίσως την πιο διαδεδομένη σε αριθμό αναφορών— ναι, ο Παλαμήδης ήταν ο εφευρέτης του αλφαβήτου. Αυτό, βέβαια, δεν μπορούμε να το αποδείξουμε με τα στοιχεία που έχουμε σήμερα. Κι αν σκεφτεί κανείς ότι κάποιες από τις πηγές έχουν πιθανώς παραποιηθεί ή ακόμη και χαθεί — και αυτό δεν είναι απλώς υποψία υπάρχουν τεράστιες απώλειες πηγών— τότε το έργο της επιβεβαίωσης γίνεται ακόμα πιο δύσκολο.
Παρ’ όλα αυτά, ίσως δεν έχει τόση σημασία ποιος ήταν ο εφευρέτης. Ίσως έχει μεγαλύτερη σημασία να δούμε τι υποθέσεις μπορούμε να εξετάσουμε αν δεχτούμε ή αν απορρίψουμε την ιδέα ότι ο Παλαμήδης ήταν πράγματι ο εφευρέτης. Για παράδειγμα, αν αποδεχτούμε την εκδοχή αυτή, τότε μπορούμε να τοποθετήσουμε τη γέννηση του αλφαβήτου χρονικά στον Τρωικό Πόλεμο — είτε στην Αυλίδα, όσο περίμεναν να φυσήξουν οι άνεμοι, είτε στην Τρωάδα, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Τροίας. Και οι δύο εκδοχές υπάρχουν στις αρχαίες πηγές.
Επιπλέον, η παράδοση που συνδέει τον Παλαμήδη με την εφεύρεση του αλφαβήτου μάς δίνει και άλλα στοιχεία για τη χρονολόγηση του Τρωικού Πολέμου. Μάλιστα, συνδέει ακόμη και μια έκλειψη ηλίου με τα αστρονομικά φαινόμενα που περιγράφονται στα ομηρικά έπη. Αυτό μας δίνει έναν επιπλέον τρόπο να σταθμίσουμε την αξιοπιστία αυτής της παράδοσης, αλλά και ενδεχομένως να χρονολογήσουμε τα Τρωικά.
- Δηλαδή λέτε ότι ο Τρωικός Πόλεμος έχει σχέση με το αλφάβητο;
Σύμφωνα με πολλές αρχαίες πηγές, ναι. Ο Τρωικός Πόλεμος δεν ήταν απλώς μια ιστορία έρωτα προδοσίας ή εκδίκησης — όπως συχνά τον φανταζόμαστε λόγω της Ωραίας Ελένης. Αν πράγματι εκείνη την εποχή δημιουργήθηκε το αλφάβητο, τότε μιλάμε για ένα ιστορικό γεγονός που αφορά όχι μόνο την Ελλάδα, αλλά όλο τον κόσμο που χρησιμοποιεί αλφαβητική γραφή.
Με άλλα λόγια, ίσως αυτό που μάς συγκινεί τόσο πολύ στα Τρωικά δεν είναι μόνο οι ήρωες και οι μάχες, αλλά η υποσυνείδητη γνώση ότι εκείνη ήταν η εποχή όπου γεννήθηκε ο “αλφαβητικός” μας κόσμος. Μια εποχή που άνοιξε την πόρτα σε κάτι πολύ βαθύτερο και σημαντικότερο από μια πολιορκία: την καταγραφή του λόγου με τρόπο απλό, φιλικό και εύκολα διδάξιμο. Σκεφτείτε ότι ακόμα σήμερα υπάρχουν συστήματα γραφής βασισμένα σε ιδεογράμματα και συλλαβογράμματα όπως το Κινέζικο και το Ιαπωνικό, τα οποία όμως είναι πολύ πιο δύσκολα στην εκμάθηση από το αλφάβητο.
- Ποιος ήταν τελικά ο Παλαμήδης;
Ο Παλαμήδης ήταν ένας Αχαιός ήρωας, αλλά σαφώς κάτι πολύ περισσότερο από πολεμιστής. Στην παράδοση παρουσιάζεται εκτός από εξαιρετικός μαχητής, ως “σοφός άνδρας”, είναι ιατρός, σαμάνος, εφευρέτης και αναμορφωτής της τεχνολογίας. Περιγράφεται ως άνθρωπος με ξεχωριστές γνώσεις, που δούλευε για τον μεγάλο ηγεμόνα Αγαμέμνονα.
Ταυτόχρονα, όμως, ήταν και ένας μεγάλος αδικημένος. Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, κάποια στιγμή αποφάσισε να αποσύρει τη στήριξή του στον πόλεμο και να επιδιώξει συμβιβασμό και ειρήνη ανάμεσα στις εμπόλεμες πλευρές. Αυτό τον έβαλε στο στόχαστρο των ισχυρών. Οι Ατρείδες τον κυνήγησαν μέχρι θανάτου και, όπως αναφέρει και ο Σουΐδας, προσπάθησαν να τον σβήσουν από τη μνήμη των ανθρώπων. Ένα είδος πρώιμης «damnatio memoriae», δηλαδή σκόπιμης διαγραφής από την ιστορία. Ίσως πάντως σε αυτή του την πρωτοβουλία για ειρήνευση να οφείλεται η υψηλή θέση του στη μυθολογία και τα αρχαιολογικά ευρήματα των Ετρούσκων που εικάζεται ότι ήταν μεταξύ των αντιμαχόμενων σε εκείνο τον αρχαίο μίνι παγκόσμιο πόλεμο.
Η δολοφονία του αποδίδεται σε έναν άλλο μεγάλο ήρωα: τον Οδυσσέα. Ενώ όμως ο Παλαμήδης ήταν Αχαιός, μέλος της άρχουσας τάξης δηλαδή, επέλεξε να ταχθεί υπέρ των πιο αδύναμων και αυτό είναι ένα σημαντικό κλειδί της ιστορίας. . Στάθηκε δίπλα στους κυριαρχούμενους, μεταξύ των οποίων στους ανθρώπους που μιλούσαν διαλέκτους που αργότερα θα ονομάσουμε “δωρικές”. Και, χαρακτηριστικά, φαίνεται πως το αλφάβητο που δημιούργησε ήταν δωρικού τύπου, όπως και ξεκάθαρα αναφέρεται στις πηγές.
Ένα παράδειγμα αυτής της επιλογής είναι η χρήση του μυκηναϊκού συμβόλου για το “Ε” αντι του συμβόλου για τον ήχο Α για το άλφα. Το βρίσκουμε αυτό και στην περίφημη φράση “Ή ταν ή επί τας”, που σε ιωνική μορφή θα ήταν “Ή την ή επί της” (της ασπίδος, εννοείται). Αυτή η γλωσσική επιλογή φανερώνει πολλά για τις απόψεις του Παλαμήδη.ή τέλος πάντων τον εφευρέτη του αλφαβήτου.
- Υπήρξε λοιπόν πραγματικά ο Παλαμήδης;
Δεν μπορούμε να το πούμε με βεβαιότητα. Ίσως να ήταν υπαρκτό πρόσωπο, ίσως και όχι. Σίγουρα, όμως, υπήρξε κάποιος —ή κάποιοι— που εφηύραν το αλφάβητο. Δεν είναι δυνατόν ένα τόσο οργανωμένο σύστημα, που ενσωματώνει εντυπωσιακή γνώση και σοφία, να προέκυψε τυχαία.
Ο Παλαμήδης ίσως είναι μια προσωποποίηση μιας ολόκληρης ομάδας σοφών και δημιουργών εκείνης της εποχής. Το ενδιαφέρον δεν βρίσκεται τόσο στο αν ήταν “πραγματικός”, αλλά στο τι μπορούμε να υποθέσουμε και να εξετάσουμε με βάση τον μύθο του.
Για παράδειγμα, υπάρχει η ιδέα ότι είχε μικτή καταγωγή — από προγόνους που ζούσαν στην Ελλάδα, την Αίγυπτο και το Λεβάντη (την Ανατολική Μεσόγειο), όπως ήταν κοινό για τους Έλληνες της εποχής. Ή ότι πριν τον πόλεμο, ταξίδεψε στην Κύπρο για να συναντήσει τον επίσης μυθικό βασιλιά Κινύρα. Η Κύπρος, μάλιστα, φαίνεται να έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην ιστορία της γραφής και ίσως ακόμη και στην ίδια την εφεύρεση του αλφαβήτου.
Μια προφανής υπόθεση θα ήταν ότι, ταξιδεύοντας προς Ανατολάς, ήρθε σε επαφή με άλλα συστήματα γραφής και αποφάσισε να μεταρρυθμίσει τη Γραμμική Β — να την απλοποιήσει και να την κάνει πιο εύχρηστη. Ίσως βέβαια απλώς να ήταν το εμπόριο που το απαίτησε, ή η πολιτική κατάρρευση μετά τα Τρωικά που βοήθησε το σύστημα να διαδοθεί και να επικρατήσει. Όπως και να έχει, η αλλαγή ήρθε.
- Γιατί θεωρείτε τα φωνήεντα ως κλειδί για το αλφάβητο;
Τα φωνήεντα είναι το στοιχείο-κλειδί που δείχνει πως το αλφάβητο δεν μπορεί να είναι καθαρά σημιτική ή αιγυπτιακή υπόθεση, όπως είναι η κυρίαρχη θεωρία σήμερα. Κι αυτό γιατί στις σημιτικές γλώσσες τα φωνήεντα δεν έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Αντίθετα, στο αλφάβητο που έχουμε σήμερα, είναι η σπονδυλική του στήλη. Χωρίς φωνήεντα, δεν μπορείς να αποδώσεις τα Ελληνικά και γενικά τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Άρα η καταγραφή μιας τέτοιας γλώσσας πήραν το πρωταρχικό κίνητρο.
Ας πάρουμε για παράδειγμα το πενταγράμματο ΑΕΙΟU. Πρόκειται για τα πέντε βασικά φωνήεντα που χρησιμοποιούμε και χρησιμοποιούνται ήδη στις Γραμμικές συλλαβικές γραφές. Τυχαία; Καθόλου. Αυτό το σύνολο και η χωροθέτηση του μέσα στο πρωτοαλφάβητο έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία απ’ ό,τι φανταζόμαστε — τόσο κυριολεκτικά όσο και συμβολικά. Αντιστοιχεί σε αρχαίες γνώσεις γεωμετρίας και αστρονομίας, αλλά και σε πρώιμα ινδοευρωπαϊκά, στη σημασία της αιώνιας ζωής. Σκεφθείτε ότι ακόμα χρησιμοποιούμε αει ως λέξη για το για πάντα.
Μάλιστα, το ίδιο το πρωτοαλφάβητο φαίνεται να είναι οργανωμένο γύρω από τέσσερις ομάδες συμφώνων (3, 4, 5 και 6 φθόγγοι) που διακόπτονται από αυτά τα πέντε φωνήεντα. Αυτή η δομή εμπεριέχει κοσμολογική γνώση, γνώση για τους κύκλους της χρονιάς: τις 360 μοίρες, τις 365 ημέρες του ηλιακού και τις 355 του σεληνιακού έτους. Και όλα αυτά ήταν γνωστά, τουλάχιστον κατά την εποχή της εφεύρεσης του αλφαβήτου και ενσωματώθηκαν σε αυτό.
Κι επειδή βρέθηκα πρόσφατα στη Βιέννη, αξίζει να αναφέρω ότι ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος Γ’ της Αυστρίας χρησιμοποίησε το ΑΕΙΟU ως προσωπικό του μότο, μετά από ένα ταξίδι στους Αγίους Τόπους. Μέχρι και σήμερα θεωρείται ανεπίσημο έμβλημα της χώρας και μπορείτε να το δείτε γραμμένο μέσα στον καθεδρικό του Αγίου Στεφάνου και άλλα κτήρια. Και αυτά τα ίδια πέντε φωνήεντα —απόγονοι των φθόγγων που χρησιμοποιούνταν στις αρχαίες αιγαιακές γραφές— δομούν το πρωτοαλφάβητο. Βέβαια ο ίδιος σημείωσε στο σημειωματάριο του “Rerum irrecuperabilium felix oblivio”, θα λέγαμε «ευτυχής η λήθη πραγμάτων που δεν μπορούν να ανακτηθούν», αλλά νομίζω ήρθε ο καιρός να ανακτήσουμε τη γνώση της εφευρέσεως του πρωτοαλφαβητου.
- Ο Τρωικός Πόλεμος γέννησε το αλφάβητο λοιπόν;
Ίσως ναι. Αν πιστέψουμε κάποιες από τις αρχαίες πηγές, τότε βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι πολύ περισσότερο από έναν μυθικό πόλεμο. Ο Τρωικός Πόλεμος ίσως ήταν το σκηνικό για την εφεύρεση ενός εργαλείου που άλλαξε για πάντα τον κόσμο: του αλφαβήτου.
Αν ακολουθήσουμε αυτή τη σκέψη, προκύπτουν πολλές υποθέσεις που μπορούν να εξεταστούν. Τότε ίσως εμφανίστηκε, για πρώτη φορά στον κυρίως ελλαδικό χώρο, μια δύναμη που πλησίαζε τόσο στα χαρακτηριστικά μιας αυτοκρατορίας — με όλα τα προβλήματα που συνεπάγεται κάτι τέτοιο: αυξημένη εξουσία, εδαφική επέκταση, ανάπτυξη πληθυσμού, ανάγκες και μέθοδοι ελέγχου του πληθυσμού, εντατικοποίηση του εμπορίου.
Σε μια τέτοια συγκυρία, οι ηγεμόνες φαίνεται να χρειάζονταν μεταρρυθμίσεις, όχι μόνο διοικητικές αλλά και πολιτισμικές. Κι ανάμεσά τους, μία μεγάλη μεταρρύθμιση: η γραφή. Ένα νέο σύστημα, πιο απλό και πιο προσιτό, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα — τον “λαό”, δηλαδή όσους στελεχώναν τον στρατό, όπως ήδη δηλώνει και η λέξη λαός στα μυκηναϊκά κείμενα. Ξαναλέω, δεν είναι τυχαίο που το πρωτοαλφάβητο υιοθετεί δωρικούς τρόπους και αναφέρεται ως «δωρικά γράμματα». Ίσως ήδη «οι πολλοί» δυσανασχετούσαν με το ανακτορικό σύστημα της κυριαρχίας των Αχαιών και έπρεπε να γίνουν παραχωρήσεις.
Και σαν να μην έφτανε αυτό, την ίδια εποχή, όλη η περιοχή υπέφερε από κλιματική κρίση. Ξηρασίες έπλητταν την Ανατολική Μεσόγειο, και οι εισαγωγές σιτηρών από τον Πόντο και τη Θράκη γίνονταν κυριολεκτικώς ζήτημα ζωής και θανάτου. Η Ελλάδα, μέχρι και πολύ πρόσφατα, δεν μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες της σε σιτάρι από την εγχώρια παραγωγή. Φανταστείτε τι σήμαινε αυτό τότε.
Από την άλλη πλευρά, και οι Χετταίοι —οι Κήτειοι της Ιλιάδας— αντιμετώπιζαν ανάλογες ελλείψεις. Ήθελαν να ελέγξουν τις εισαγωγές τροφίμων, και πίεζαν όποιον μπορούσαν για να τους στείλει σιτάρι. Οι Τρώες, που έλεγχαν τα Στενά, φαίνεται να άκουσαν τις επιταγές της Χαττούσας, της χεττιτικής πρωτεύουσας. Ίσως και να ήταν σύμμαχοί ή υποτελείς τους. Από εκεί και πέρα, η σύγκρουση με τους Αχαιούς ήταν σχεδόν αναπόφευκτη.
- Οπότε ο πόλεμος είχε πιο υλικά αίτια;
Προφανώς είναι πιο πιθανό από μια απαγωγή, αν και κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είναι αφορμή. Ο ηγεμόνας των Αχαιών ξεκίνησε εκστρατεία με τη βοήθεια των υποτελών του λαών. Όμως η πολιορκία της Τροίας δεν προχωρούσε εύκολα. Όλοι υπέφεραν. Γίνεται μια απόπειρα ειρήνης, στην οποία πρωταγωνιστεί ο Παλαμήδης αλλά αποτυγχάνει.
Τελικά, η Τροία πέφτει. Όμως οι νικητές δεν σταματούν εκεί. Συνεχίζουν να επιτίθενται και να λεηλατούν περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου — πιθανώς και ως πράξη εκδίκησης προς τις χεττιτικές περιοχές. Κι όταν τελικά επιστρέφουν στην κυρίως Ελλάδα, βρίσκουν τα ανάκτορα σε αναταραχή. Κι εδώ αρχαίες πηγές εμπλέκουν τον Παλαμήδη, αφού αναφέρεται ότι η οικογένεια του πρωτοστατεί στις αναταραχές για λόγους εκδίκησης του άδικου θανάτου του. Ο κόσμος είναι δυσαρεστημένος. Ακολουθούν εξεγέρσεις, καταρρέει το μυκηναϊκό σύστημα, και πολλοί πληθυσμοί μετακινούνται.
Ήταν μια εποχή γενικευμένης κρίσης. Και μέσα σε αυτό το χάος, μεταφέρεται και διαδίδεται το νέο εργαλείο: το αλφάβητο.
- Αποδεικνύονται όλα αυτά ή είναι απλώς υποθέσεις;
Ας μην υποτιμούμε τη δύναμη των υποθέσεων. Είναι το καύσιμο και η πυξίδα της έρευνας . Όλα όσα είπαμε παραπάνω, βασίζονται σε αρχαίες μαρτυρίες που μπορούν είτε να επαληθευτούν είτε να απορριφθούν. Κι από όσα βλέπω να προκύπτουν τα τελευταία χρόνια από την αρχαιολογική σκαπάνη, πολλά από αυτά επιβεβαιώνονται — το ένα μετά το άλλο.
Ίσως, αν δίναμε μεγαλύτερη σημασία στην περίπτωση του Παλαμήδη, να μπορούσαμε να δοκιμάσουμε και τις υποθέσεις γύρω από το αλφάβητο. Ένα είναι βέβαιο: μετά τα Τρωικά, η Κύπρος δέχεται ένα νέο κύμα εποικισμού από τους Ελλαδίτες — ακόμη μεγαλύτερο απ’ ό,τι στον πρώτο αποικισμό, τον οποίο αναφέρουν και οι Χετταίοι τον 15ο αιώνα π.Χ. Η Κύπρος και η απέναντι της ακτή φαίνεται να κρατάει το κλειδί. Όχι μόνο για την εφεύρεση, αλλά και για τη διάδοση του αλφαβήτου.
Καθώς οι πολιτισμοί της Εποχής του Χαλκού καταρρέουν, οι πληθυσμοί μετακινούνται. Και ίσως μαζί τους να μεταφέρουν και το νέο τους εργαλείο: την αλφαβητική μεταρρύθμιση. Το χρησιμοποιούν για να συνεννοούνται, να εμπορεύονται, να χτίζουν έναν νέο πολιτισμό.
Αυτή την ιδέα την είχε προτείνει πρώτος ο Άρθουρ Έβανς, όταν μίλησε για τους Φιλισταίους, οι οποίοι φαίνεται να κατάγονται με το Αιγαίο, ως φορείς του αλφαβήτου στον Λεβάντη. Αργότερα ο ίδιος δυστυχώς εγκατέλειψε αυτή την υπόθεση — αλλά τότε δεν είχε ακόμα αποκρυπτογραφηθεί η Γραμμική Β, οπότε ήταν περισσότερο μια εικασία.
Σήμερα, μπορούμε να σκεφτούμε πολλά περισσότερα ενδεχόμενα. Από τους Αιγαιάτες εμπόρους και τους Κύπριους, μέχρι τον μυθικό ήρωα Μόψο και τη συνοδεία του, όλοι τους θα μπορούσαν να είναι φορείς της μεγάλης αλλαγής: της μετάδοσης του αλφαβήτου στις περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου, εκεί όπου αργότερα θα γραφεί και το πιο διάσημο κείμενο του κόσμου — η Βίβλος.
Και μάλιστα, θα γραφεί με αλφάβητα που είναι άμεσοι απόγονοι του αρχικού, πρωτοαλφαβήτου. Γιατί στη Μεσόγειο, μετακινήσεις και αλληλεπιδράσεις δεν είναι η εξαίρεση. Είναι ο κανόνας.
- Αν είναι έτσι, γιατί δεν τα διαβάζουμε αυτά;
Μα τα διαβάζουμε. Είναι κρυμμένα σε κοινή θέα. Τα περισσότερα υπάρχουν στην αρχαία γραμματεία — απλώς όχι σε απλή και προσιτή μορφή. Τα κείμενα που τα αναφέρουν είναι σε γλώσσα ξένη πλέον δυστυχώς για τον μέσο Έλληνα αναγνώστη. Και ενώ υπάρχει τεράστιος πλούτος απόψεων και υποθέσεων, αυτό που αναπαράγεται διαρκώς είναι ένα και μόνο απόσπασμα του Ηροδότου. Και μάλιστα, ένα απόσπασμα που έχει παρερμηνευτεί βάναυσα, όπως σωστά έχει επισημάνει και ο Εμ. Πάντος.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη πηγών. Είναι η απώλεια της επαφής μας με αυτές, και η επιλεκτική αναπαραγωγή μόνο μιας (λανθασμένης) εκδοχής της ιστορίας.
- Το πρωτοαλφάβητο επιβιώνει σήμερα;
Βεβαίως και μάλιστα εκτός από τις μορφές των συμβόλων που χρησιμοποιούμε ακόμα με μικρές αλλαγές, η δομή του επιβίωσε σε δύο σημειωτικά συστήματα που χρησιμοποιούνται ως σήμερα.
Πρώτο είναι το ελληνικό αριθμητικό σύστημα, αυτό με τα γράμματα, που διατηρεί σχεδόν αυτούσια εκτός από τη μορφή και τη σειρά των 23 πρώτων στοιχείων του Παλαμήδειου αλφαβήτου. Χρησιμοποιείται ακόμα λχ στην καταγραφή αριθμών από τα Πατριαρχεία, όπως μπορείτε να δείτε στην αλληλογραφία τους. Η μοναδική διαφορά είναι η θέση του γράμματος κόππα, που έχει “μετατεθεί” — κάτι που θυμίζει γενετική μετάλλαξη / μετάθεση, όπως θα λέγαμε στη βιολογία.
Και δεύτερο είναι το εβραϊκό αλφάβητο. Αν και τα γράμματά του έχουν αλλάξει δραστικά μορφή, η βασική του δομή παραμένει ίδια, με μία μόνο εξαίρεση κι αυτό, που ίσως σχετίζεται με θεολογικά ζητήματα.
Όλα τα στοιχεία είναι εκεί έξω. Όποιος θέλει, μπορεί να τα ψάξει — και να τα δει με τα ίδια του τα μάτια.
- Δεν είναι όλα αυτά λίγο ρηξικέλευθα;
Σε αυτή τη φάση ναι. Αλλά, ξέρετε, οι θεωρίες περνάνε διάφορες φάσεις μέχρι να γίνουν αποδεκτές στην αρχή φαίνονται τρελές, στο τέλος προφανείς και τετριμμένες. Αν δεν είχα κάνει μεταπτυχιακό στην Ιστορία και Φιλοσοφία της Επιστήμης, ίσως να φοβόμουν ακόμα περισσότερο να τα διατυπώσω. Αλλά όταν έχεις μελετήσει τι σημαίνει αλλαγή παραδείγματος —όπως την περιέγραψε ο Kuhn— τότε δεν σε τρομάζει να προτείνεις κάτι διαφορετικό.
Δεν ισχυρίζομαι πως όλα όσα έχω βρει είναι απαραιτήτως ορθά. Αλλά είναι αδύνατον να είναι όλα λάθος. Και νομίζω πως έχει έρθει η ώρα να ξανασκεφτούμε την ιστορία του αλφαβήτου. Ίσως βρισκόμαστε μπροστά σε μια μεγάλη αλλαγή παραδείγματος.
- Υπάρχει κάτι που θα μπορούσε να αποδείξει την Αιγαιακή θεωρία του αλφαβήτου;
Θα επιστρέψω και πάλι στη Βιολογία και θα πω ότι πάντα μπορούμε να ψάχνουμε τον ελλειπόντα κρίκο (missing link). Και αυτό είναι ένα σημαντικό ζήτημα, ποια άλλα συστήματα και γλώσσες έπαιξαν ενδεχομένως ρόλο σε αυτή τη μεγάλη σύνθεση. Τώρα για το «άγιο δισκοπότηρο» της καταγωγής του αλφαβήτου, είναι σαφές ότι μια αρχαιολογική ανακάλυψη θα μπορούσε να παίξει αυτό τον ρόλο. Προφανώς κάτι σαν στήλη της Ροζέττας που θα περιελάμβανε γραφή τόσο σε συλλαβικό όσο και αλφαβητικό σύστημα θα έληγε το θέμα άπαξ διαπαντός. Ωστόσο, έχω καταλήξει ότι το μεγαλύτερο μέρος των κειμένων γραφόταν σε φθαρτά υλικά και θα είναι δύσκολο να το βρούμε. Δεν είναι όμως και αδύνατο, οπότε αισιοδοξούμε. Μέχρι τότε έχουμε τα αρχαία κείμενα και τα σύγχρονα άρθρα.
