Όταν ο υπερφίαλος Ξέρξης έφτασε ενώπιον του στενού των Θερμοπυλών με την τεράστια στρατιά του δεν μπορούσε ούτε καν να φανταστεί αυτό που επρόκειτο να συμβεί. Λίγοι Έλληνες του έκλεισαν για μέρος τον δρόμο, εξευτέλισαν τον ίδιο και τις δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες του – ο Ηρόδοτος αναφέρει 1.5 εκ. στρατιώτες.
Τον Ξέρξη ανέλαβε να βγάλει όμως από το αιματηρό αδιέξοδο, στο οποίο είχε παγιδευτεί, δυστυχώς ένας Έλληνας, ο Τραχίνιος Εφιάλτης. Αυτός, με αντάλλαγμα το περσικό χρυσάφι, υπέδειξε στους εχθρούς την Ανοπαία οδό, την ύπαρξη της οποίας έως τότε αγνοούσαν.
Αμέσως ο Ξέρξης διέταξε τον αρχηγό των Αθανάτων, των επίλεκτων φρουρών του δηλαδή, τον στρατηγό Υδάρνη, να βαδίσει με 20.000 άνδρες μέσα στη νύκτα, ώστε το επόμενο πρωί να βρίσκεται στα νώτα των Ελλήνων υπερασπιστών του στενού. Έτσι και έγινε. Αλλά και ο Λεωνίδας ενημερώθηκε για την προδοσία από έναν Έλληνα αυτόμολο, τον Τυρραστιάδα.
Κατόπιν ο Λεωνίδας έλαβε την απόφασή του. Ο ίδιος με τους 300 Σπαρτιάτες θα έμενε στο στενό. Οι υπόλοιποι Έλληνες – πλην 400 Θηβαίων που τους θεωρούσε ύποπτους για προσχώρηση στους Πέρσες – θα αποχωρούσαν. Με κοινή τους απόφαση, στο πλάι των Σπαρτιατών, αποφάσισαν να πεθάνουν και οι 700 Θεσπιείς, έχοντας επικεφαλής το Δημόφιλο. Επίσης, δίπλα στον Σπαρτιάτη βασιλιά παρέμεινε εθελοντικά ο μάντης Μεγιστίας, αφού έστειλε πίσω τον γιο του.
Επί θανάτου έξοδος
Καθώς η νύκτα προχωρούσε οι δυνάμεις του Υδάρνη βάδιζαν, με οδηγό τον Εφιάλτη, στο μονοπάτι. Γύρω στις 07.00 το πρωί της 20ης Αυγούστου ο Ξέρξης είχε επίσης ετοιμάσει τους άνδρες του και για κατά μέτωπο επίθεση. Ο Λεωνίδας και οι άνδρες του ήταν, όμως, ήδη έτοιμοι. Με απίστευτη ορμή οι 1.000 Έλληνες επιτέθηκαν, ψάλλοντας τον παιάνα, κατά των εκατοντάδων χιλιάδων εχθρών, στο χώρο μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου στενού.
Ήταν η «επί θανάτου έξοδος» που αναφέρει ο Ηρόδοτος. Κάνοντας θραύση στους εχθρούς, οι Έλληνες κατόπιν υποχώρησαν μέσα στο στενό. Εκεί δέχτηκαν την περσική επίθεση, την οποία απέκρουσαν και καταδίωξαν μάλιστα τους εχθρούς και πάλι έξωθεν του στενού. Οι μελλοθάνατοι ήρωες πολεμούσαν με παραφροσύνη. Τα δόρατα έσπασαν, τα σπαθιά σύρθηκαν από τα θηκάρια και σκόρπιζαν τον θάνατο.
Τέσσερις φορές οι ζωντανοί νεκροί έστρεψαν τα περσικά ανθρώπινα κύματα σε φυγή. Μέσα στο χαλασμό ο Λεωνίδας σκοτώθηκε. Οι Πέρσες προσπάθησαν να αρπάξουν το σώμα του. Οι άνδρες του όμως κατάφεραν και τράβηξαν το νεκρό βασιλιά πίσω, αφού τσάκισαν την εχθρική απόπειρα, σκοτώνοντας και δύο αδελφούς του Ξέρξη!
Τότε όμως ήταν που φάνηκε ο Υδάρνης με το τμήμα του. Αμέσως όσοι Έλληνες ζούσαν ακόμα υποχώρησαν βιαστικά και πήραν θέσεις σε έναν μικρό λοφίσκο (κολωνό), πίσω από το λεγόμενο Φωκικό Τείχος. Εκεί θα έδιναν την έσχατη μάχη. Οι Θηβαίοι μόνο έσπευσαν να παραδοθούν.
Με τα σπασμένα τους δόρατα, τις κατατρυπημένες τους ασπίδες, τα σπαθιά, με το καυτό αίμα των εχθρών ακόμα επάνω τους, με το δικό τους αίμα να τρέχει άφθονο από τις πληγές που ο καθένας τους έφερε στο σώμα, οι Έλληνες των Θερμοπυλών, τάχθηκαν αναμένοντας το τέλος.
Οι Πέρσες κύκλωσαν τους ήρωες. Μια βροχή από βέλη και όλα τελείωσαν. Οι βάρβαροι δεν τόλμησαν καν να τους αποτελειώσουν με τα όπλα! Η μάχη των Θερμοπυλών είχε λήξει. Οι βάρβαροι πέρασαν τελικά. Οι υπερασπιστές, έπεσαν όλοι, έχοντας σκοτώσει τουλάχιστον 20.000 από τους άνδρες του Ξέρξη.
Σύντομα όμως το αίμα των ηρώων θα δικαιώνονταν στην Σαλαμίνα και τις Πλαταιές.