Netizens («δικτυϊτες» – πολίτες του διαδικτύου), αντί του citizens (πολίτες), είναι ο καινούριος όρος που προτάθηκε για την περιγραφή των πολιτών της νέας εποχής η οποία διαμορφώνεται καθημερινά και μέσα από το διαδίκτυο, με τις πολλαπλές ευκαιρίες και διαστάσεις που αυτό δημιουργεί για πρόσκτηση πληροφοριών, κοινωνική δικτύωση και αυτοπαρουσίαση των χρηστών.
Με το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού να είναι συνδεδεμένο στο διαδίκτυο και με το Facebook να αριθμεί 2,1 δισεκατομμύρια μέλη και 1,7 δισεκατομμύρια καθημερινούς χρήστες, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η ανάλυση της σχέσης συγκεκριμένων γνωρισμάτων της προσωπικότητας των χρηστών, με ορισμένα χαρακτηριστικά των social media (Facebook, Twitter κτλ).
Συγκεκριμένα, διαστάσεις της προσωπικότητας όπως η εξωστρέφεια και η δεκτικότητα – ανοικτή στάση έχουν βρεθεί να σχετίζονται θετικά με τη χρήση των social media, με τον χρόνο που το άτομο ξοδεύει σε αυτά και με τον αριθμό των διαδικτυακών του φίλων. Αντίθετα η ικανότητα να είναι κάποιος κοινωνικά ευχάριστος και η ευσυνειδησία φαίνεται να σχετίζονται αρνητικά με τη χρήση των Ιστοτόπων Κοινωνικής Δικτύωσης.
Έρευνες που διεξήχθησαν στη Γερμανία, την Πολωνία και την Κίνα συσχετίζουν την υψηλή αυτοεκτίμηση των χρηστών με τον μεγαλύτερο αριθμό διαδικτυακών φίλων, με τον συχνότερο σχολιασμό των τελευταίων καταστασιακών ενημερώσεων (status updates) και με την αυξημένη συμμετοχή σε ομάδες συζήτησης. Ο αυξημένος, μάλιστα, αριθμός των διαδικτυακών φίλων στο Facebook έχει βρεθεί να σχετίζεται με γνωρίσματα της ναρκισσιστικής και ιστριονικής δομής προσωπικότητας. Ανάλογη έρευνα που έλαβε χώρα στις Η.Π.Α συνεπέρανε πως όσο μεγαλύτερη είναι η αυτοεκτίμηση κάποιου, τόσο λιγότερος είναι ο χρόνος που περνά συνδεδεμένος στο Facebook. Την ίδια στιγμή, η χρήση των Ιστοτόπων Κοινωνικής Δικτύωσης αποκτά αυξημένη προσωπική σημασία και όφελος για τους ντροπαλούς χρήστες με μειωμένη αυτοεκτίμηση, καθώς το Facebook εμφανίζεται να βοηθά στην αύξηση της τελευταίας, στο χτίσιμο «κοινωνικού κεφαλαίου» για το άτομο και στην απόκτηση κοινωνικής υποστήριξης.
Οι χρήστες του facebook εμφανίζονται με αυξημένους τους δείκτες του ναρκισσισμού και της εξωστρέφειας, με αυξημένη κοινωνική υποστήριξη, η οποία συσχετίσθηκε με το συχνό γράψιμο και τον σχολιασμό καταστασιακών ενημερώσεων – αναρτήσεων, καθώς και με αυξημένη αυτοεκτίμηση η οποία προάγεται μέσω της θετικής ανατροφοδότησης από τους άλλους χρήστες. Αυξημένοι εμφανίζονται και οι προσδιοριστές της ικανοποίησης από τη ζωή και της ευτυχίας, σχετιζόμενοι, μάλιστα, θετικά, με την αυξημένη συμμετοχή σε ομάδες συζήτησης. Η έντονη –όμως- και μακροχρόνια χρήση του Facebook σχετίζεται με χαμηλή ικανοποίηση από τη ζωή. Από την άλλη μεριά, οι μη χρήστες του Facebook, εμφανίζονται με συγκριτικώς αυξημένα καταθλιπτικά συμπτώματα, αλλά, σε ότι αφορά στους χρήστες των Ιστοτόπων Κοινωνικής Δικτύωσης, ο χρόνος που ξοδεύουν συνδεδεμένοι σε αυτά σχετίζεται με συμπτώματα κατάθλιψης. Σε μία άλλη έρευνα, η συχνή και διαρκής αλληλεπίδραση στο Facebook συσχετίσθηκε με μεγαλύτερη δυσφορία και αρνητική εκτίμηση εαυτού που αυξάνουν τα καταθλιπτικά συμπτώματα.
Πιο συγκεκριμένα, τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας εμφανίζονται στη διεθνή βιβλιογραφία να συνδέονται με αυξημένο ανέβασμα («ποστάρισμα») φωτογραφιών και «τσεκαρισμάτων» τοποθεσίας (check-in), ενώ, διαπολιτισμικώς, οι εμφανίζοντες ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά χρήστες του Facebook παρουσιάζουν και αυξημένη κοινωνική αλληλεπίδραση και αυτοπαρουσίαση μέσω αυτού, σε σχέση με τους μη εμφανίζοντες ναρκισσιστικά γνωρίσματα χρήστες του Facebook.
Οι «νάρκισσοι» αναζητούν την προσοχή και τον θαυμασμό, προς αύξηση της αυτοεκτίμησής τους. Για τον σκοπό αυτόν επενδύουν πολύ από τον χρόνο τους σε συχνή διαδικτυακή αυτοπαρουσίαση και κοινωνική αλληλεπίδραση.
Συγκρίνοντας διαδικτυακές συμπεριφορές και χαρακτηριστικά προσωπικότητας σε Facebook, Twitter, Instagram
H συμμετοχή στο Twitter φαίνεται επίσης να σχετίζεται με ναρκισσιστικά γνωρίσματα της προσωπικότητας, καθώς και με αγχώδεις και καταθλιπτικές εκδηλώσεις. Οι προαναφερθέντες δείκτες της εξωστρέφειας, της ικανοποίησης από τη ζωή και της κοινωνικής υποστήριξης σχετίζονται θετικά με τη συμμετοχή και στο Instagram η οποία, ακριβώς μέσω του πολλαπλασιασμού της κοινωνικής υποστήριξης αυξάνει την αντοχή (resilience) του ατόμου στις διάφορες πιέσεις της ζωής. Κατ’ ανάλογο τρόπο, αύξηση του ψυχολογικού μεγέθους της αντοχής φαίνεται να πετυχαίνει το Facebook και δια μέσου της δυνατότητας που προσφέρει για διαδικτυακή συζήτηση με τους φίλους (chating).
H εξωστρέφεια, η ικανοποίηση από τη ζωή και η αυξημένη κοινωνική υποστήριξη σχετίζονται, λοιπόν, εκτός από τη συμμετοχή στο Facebook και με τη συμμετοχή στο Instagram, αλλά όχι και με τη συμμετοχή στο Twitter. Οι χρήστες του Twitter εμφανίζονται με χαμηλότερη αυτοεκτίμηση, σε σχέση με τους χρήστες του Facebook, καθώς και με εντονότερες καταθλιπτικές και αγχώδεις εκφάνσεις. Αυτό εξηγείται αφ’ ενός γιατί το “Tweeting” λειτουργεί περισσότερο ως μία αυτό-παρουσίαση σε ένα μεγάλο κοινό, παρά ως αμοιβαία επικοινωνία και αφ’ ετέρου γιατί το Twitter λειτουργεί συχνά και ως Forum συζήτησης ψυχιατρικών προβλημάτων, προσελκύοντας άτομα που υποφέρουν από ψυχικές νόσους.
Εν κατακλείδι, αντιδιαστέλλοντας την πολλαπλή αλληλεπίδραση που μπορεί να επιτευχθεί μέσω Facebook, με το περισσότερο απρόσωπο Twitter, το οποίο δεν φαίνεται να ενισχύει το «κοινωνικό κεφάλαιο» του χρήστη, υπογραμμίζουμε πως διαδικτυακές πλατφόρμες οι οποίες εστιάζουν περισσότερο στη γραπτή αλληλεπίδραση (πχ Twitter, Tumblr), συνδέονται με μειωμένους θετικούς δείκτες της ψυχικής υγείας των χρηστών τους (πχ ευεξία, κοινωνική υποστήριξη) και με αυξημένους τους ανάλογους αρνητικούς δείκτες (πχ καταθλιπτικόμορφα συμπτώματα).
Με την «πληροφοριόσφαιρα» του πολιτισμού μας να αποκτά όλο και περισσότερη σημασία για την καθημερινή μας ζωή, μέσα από την πολλαπλή δικτύωση καταστάσεων, συναισθημάτων, περιγραφών και αλληλεπιδράσεων, πολλαπλασιάζεται η αμφισημία σχετικά με τη λειτουργία των Ιστοτόπων Κοινωνικής Δικτύωσης, ως παραγόντων κινδύνου ή ως παραγόντων βελτίωσης της ψυχικής υγείας των χρηστών, χωρίς να μπορεί ακόμη να απαντηθεί με ακρίβεια μία δέσμη ερωτημάτων σχετικά με το εάν η χρήση τους επηρεάζει την ψυχική υγεία ή αν απλώς άτομα με συγκεκριμένη ψυχολογική δομή (ή ψυχοπαθολογία) προτιμούν συγκεκριμένο είδος Ηλεκτρονικής Κοινωνικής Δικτύωσης. Με άλλα λόγια, με τον ναρκισσισμό διαχρονικώς και διαπολιτισμικώς παρόντα στις κοινωνίες μας, μπορούμε να μιλούμε με επιστημονική ακρίβεια και για ένα νέο είδος «ψηφιακού ναρκισσισμού»;
Γράφει: Λιάπης Χ. Χρίστος, Ψυχίατρος – Διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών