Ο Γλωσσολόγος Σπύρος Α. Μοσχονάς σε συνέντευξή του στο Newsbomb.gr, μας μιλάει για τη σημασία της γλώσσας στη διαμόρφωση της σκέψης και του πολιτισμού, ενώ επισημαίνει ότι αυτή αποτελεί ένα «ένστικτο» για όλους τους ανθρώπους. Η ελληνική γλώσσα, δε, παραμένει αντιμέτωπη με μεγάλες προκλήσεις.
Ο Σπύρος Α. Μοσχονάς, καθηγητής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, απαντά για το αν τελικά η γλώσσα πρόκειται για ανθρώπινο ένστικτο, για το αν ελλοχεύει κάποιος κίνδυνος από την εισαγωγή ξένων λέξεων στην ελληνική γλώσσα και για την εξέλιξη της ανά τους αιώνες.
Μιλώντας στο Newsbomb.gr ο καθηγητής Γλωσσολογίας ξεκαθαρίζει πως οι άνθρωποι δεν σκέφτονται μόνο σε μια γλώσσα, την μητρική, ενώ απαντά για το ενδεχόμενο η ελληνική γλώσσα κάποια στιγμή στο μέλλον να γίνει οικουμενική. Ακόμη, ύστερα από την μετάβαση από την καθαρεύουσα στην δημοτική θα μπορούσαμε να περιμένουμε κάποια άλλη αντίστοιχα μεγάλη διαφοροποίηση στο μέλλον;
– Επιστήμονες έχουν καταλήξει ότι η γλώσσα είναι ένστικτο, δηλαδή ότι οι άνθρωποι είμαστε «προγραμματισμένοι» να επικοινωνούμε με τους κανόνες που το κάνουμε, όπως επίσης ότι και οι σκέψεις μας εκφράζονται μόνο σε κάποια γλώσσα. Τι πιστεύετε κι εσείς;
Το «Γλωσσικό ένστικτο» είναι ο τίτλος ενός διάσημου βιβλίου του Steven Pinker, γνωσιακού επιστήμονα και ψυχολόγου. Το είχα παρουσιάσει πριν από χρόνια στην εφημερίδα «Η Καθημερινή». Ο Πίνκερ ακολουθεί το παράδειγμα του διάσημου γλωσσολόγου Νόαμ Τσόμσκι και δέχεται ότι η γλωσσική ικανότητα είναι έμφυτη, γενετικά προκαθορισμένη. Θεωρεί, επιπλέον, ότι όλες οι γλώσσες ανταποκρίνονται σ’ ένα είδος αφηρημένης «γλώσσας της σκέψης», η οποία προϋπάρχει της ίδιας της γλώσσας.
Δεν αμφισβητείται, νομίζω, ότι οι άνθρωποι είμαστε, κατά κάποιο τρόπο, γενετικά προγραμματισμένοι για την κατάκτηση της γλώσσας, όπως οι αράχνες είναι προγραμματισμένες να υφαίνουν τον ιστό τους, για να χρησιμοποιήσω μια μεταφορά του ίδιου του Πίνκερ. Όμως η άποψη ότι οι άνθρωποι γεννιούνται με έμφυτη μια «γλώσσα της σκέψης», προγενέστερη και ανεξάρτητη οποιασδήποτε ομιλούμενης γλώσσας, είναι αμφισβητήσιμη.
O Τσόμσκι λέει κάπου ότι η ιδέα που έχουμε του «ποταμού» είναι έμφυτη! Το πιθανότερο είναι ότι έμφυτοι είναι μόνο κάποιοι φορμαλιστικοί περιορισμοί στη σύνταξη, στον τρόπο που συνδυάζουμε τις λέξεις, αλλά όχι στη σημασιολογία, όχι στις έννοιες. Η «γλώσσα της σκέψης» κατά τούτο παραμένει μια ατελής κατασκευή: δεν έχει περιεχόμενα – δεν υπάρχουν προκατασκευασμένες σημασίες και έμφυτες έννοιες.
– Για την άποψη ότι οι σκέψεις μας εκφράζονται μόνο σε μια γλώσσα, τι πιστεύετε εσείς;
Ο Σάμιουελ Μπέκετ εκφράστηκε σε μια γλώσσα μόνο; Ο Κόνραντ έγραψε αριστουργήματα σε μια γλώσσα, τα αγγλικά, που δεν ήταν η μητρική του. Ο Σολωμός και ο Κάλβος; Ο Σεφέρης – με τη γνωστή του υπερβολή – λέει ότι δεν ήξεραν ελληνικά. Η άποψη ότι οι σκέψεις μας εκφράζονται αποκλειστικά ή καλύτερα ή με «υψηλότερη θερμοκρασία» σε μία γλώσσα μόνο, τη μητρική, είναι προϊόν μιας πολύ διαδεδομένης μονογλωσσικής προκατάληψης, ιδιαίτερα διαδεδομένης στο πλαίσιο των εθνικών λογοτεχνιών.
– Η ελληνική γλώσσα διατηρείται στη δομή, στους βασικούς κανόνες και στο λεξιλόγιο αναλλοίωτη από τα αρχαία χρόνια. Ωστόσο στην εποχή μας υπάρχουν πολλοί νεολογισμοί και χρήση ξενικών λέξεων και ξένης αργκό που χρησιμοποιούνται κατά κόρον από τη νέα γενιά. Ποια η γνώμη σας για αυτό; Το θεωρείτε φυσιολογικό ή πρέπει να ληφθούν μέτρα προστασίας;
Ας ξεκινήσουμε με αυτήν την παραδοχή: οι νεολογισμοί δεν είναι κάτι κακό. Εμπλουτίζουν τη γλώσσα. Δείτε τη «Συναγωγή νέων λέξεων» του Στέφανου Κουμανούδη, ένα λεξικό νεολογισμών, δημοσιευμένο στην αυγή του 20ού αιώνα. Θησαυρίζονται σε αυτό λέξεις «υπό των λογίων πλασθεισών» που όλοι τις χρησιμοποιούμε σήμερα, λ.χ. «λεωφορείο» ή «ποδήλατο» – και πολλές λέξεις, βέβαια, που ξεχάστηκαν. Οι περισσότερες, πλασμένες στο καλούπι της γαλλικής γλώσσας. Κάτι παρόμοιο δεν συμβαίνει και σήμερα με το λεξιλόγιο της πληροφορικής και γενικότερα των νέων τεχνολογιών; Η γλώσσα μας εμπλουτίζεται με λέξεις και εκφράσεις που είναι φτιαγμένες στο πρότυπο αγγλικών, κυρίως, λέξεων και εκφράσεων. Πρόκειται για τα λεγόμενα μεταφραστικά δάνεια. Χρησιμοποιούμε με απόλυτη φυσικότητα τη λέξη «υπολογιστής» και φράσεις όπως «σβήνω» ή «φορτώνω το αρχείο», ξεχνώντας ότι είναι δάνειες, δηλαδή φτιαγμένες στο πρότυπο ξένων λέξεων και εκφράσεων.
Η χρήση ξενικών λέξεων και ξενικής αργκό από τους νέους είναι και αυτή ένα φαινόμενο «γλωσσικής επαφής». Ο Γιάννης Ανδρουτσόπουλος – σπουδαίος Έλληνας γλωσσολόγος, διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου – είχε δείξει, σε σειρά μελετών, ότι η αγγλική, η γερμανική, η ελληνική «γλώσσα των νέων» χρησιμοποιoύν όλες παρόμοια εκφραστικά υποδείγματα. Η διεθνοποίηση, η οποία πλέον συντελείται εν ακινησία, από την οθόνη των υπολογιστών μας, έχει σίγουρα παίξει κάποιο ρόλο σ’ αυτό. Γενικά, παρατηρώ ότι η γλώσσα των νέων αντιμετωπίζεται με δύο τρόπους: είτε με την ανησυχία των μεγαλύτερων που κόπτονται για τα «σωστά» ελληνικά είτε με τη νοοτροπία του θείου που κάθεται με τη νεολαία.
– Γιατί κάποιες λέξεις που τις ακούγαμε συχνά πριν από λίγα χρόνια, πλέον δεν χρησιμοποιούνται σχεδόν καθόλου, σαν να έχουν άτυπα καταργηθεί; Πως το ερμηνεύετε αυτό;
Το λεξιλόγιο είναι το πιο ευμετάβλητο μέρος μιας γλώσσας. Μεταβάλλεται από γενιά σε γενιά καθώς προσαρμόζεται στις επικοινωνιακές ανάγκες μιας γλωσσικής κοινότητας. Άλλες λέξεις εισάγονται στο λεξιλόγιο και άλλες αφαιρούνται από αυτό, ενώ το βασικό λεξιλόγιο που αφορά τις καθημερινές μας δραστηριότητες παραμένει σχετικά αναλλοίωτο.
– Θα μπορούσε η ελληνική γλώσσα να γίνει οικουμενική;
Θα μπορούσε. Αλλά δεν μπορεί.
– Τι εννοείτε;
Δυνάμει ναι, ενεργεία όχι. Εννοώ ότι από θέση αρχής κάθε γλώσσα έχει στοιχεία «οικουμενικότητας». «Οικουμενικές» είναι οι λεγόμενες διεθνείς γλώσσες. Δεν εννοώ ότι υπάρχει κάτι στη φύση τους που τις καθιστά διεθνείς. Η διεθνοποίησή τους είναι αποτέλεσμα πολλών συγκυριών. Η αγγλική στις μέρες μας έχει αναλάβει το ρόλο μιας lingua franca. Η σουαχίλι, σε πολλές αφρικανικές χώρες. Η ελληνιστική κοινή ήταν μια lingua franca. Το να αναλάβει έναν τέτοιο ρόλο η νεοελληνική γλώσσα, έξω από την ελληνική επικράτεια, είναι απίθανο. Ούτε ο αριθμός των ομιλητών της ούτε οι σχέσεις ισχύος σε διεθνές επίπεδο το επιτρέπουν.
– Στο παρελθόν είδαμε την καθαρεύουσα να αντικαθίσταται από την δημοτική. Υπάρχει κάποια αντίστοιχα μεγάλη διαφοροποίηση που μπορεί να γίνει στο μέλλον;
Δύσκολο να κάνει κανείς προβλέψεις. Ζούμε σε εποχή που συμβαίνουν πρωτόγνωρες αλλαγές στους τρόπους επικοινωνίας μέσω των νέων τεχνολογιών και της διεθνοποίησης. Μια εύλογη – και αισιόδοξη – πρόβλεψη θα ήταν ότι στο άμεσο μέλλον ίσως να δημιουργηθούν πολλά διαφορετικά ελληνικά – όπως μιλάμε σήμερα για τα πολλά και διαφορετικά Englishes (της Αγγλίας, της Αμερικής, της Ινδίας…).
Στη διαμόρφωσή τους θα έχουν συμβάλει οι γλώσσες των μεταναστών και των προσφύγων – στην επαφή τους με τα ελληνικά. Αλλά αυτό δεν είναι παρά μια υπόθεση. Η ελληνική γλώσσα επηρεάζεται από μια ισχυρή, ισχυρότατη ρυθμιστική παράδοση η οποία αντιστέκεται σε κάθε είδους αλλαγή. Δεν υπάρχει τελεολογία στη γλωσσική εξέλιξη, δεν μπορούμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι ένας συνδυασμός αιτίων οδηγεί αναγκαστικά σ’ ένα προβλέψιμο αποτέλεσμα.
