Η ενοχή λαμβάνει διάφορες μορφές και ουσιαστικά συνοψίζεται σε ένα σύνολο τεσσάρων κατηγοριών. Εξοπλισμένοι με το γνωστικό υπόβαθρο από το πρώτο άρθρο για την ανατομία της ενοχής, μπορούμε πλέον να εξετάσουμε τις τέσσερις μορφές της ενοχής και κυρίως τον τρόπο διαχείρισής τους, όταν αυτές εμφανίζονται στο δρόμο μας.
Πηγή Ενοχής 1: Ενοχή για πράξη που κάναμε
Η προφανέστερη αιτία του συναισθήματος της ενοχής είναι η πραγματική διάπραξη ενός κακού. Το είδος αυτό της ενοχής μπορεί να περικλείει βλάβη προς άλλους, όπως είναι ο σωματικός ή ψυχικός πόνος. Ενδέχεται επίσης να αισθάνεται κανείς ενοχές λόγω παραβίασης του ηθικού ή αξιακού κώδικα, όπως είναι η εξαπάτηση, το ψέμα ή η κλοπή. Η ενοχή λόγω κακής συμπεριφοράς μπορεί επίσης να πηγάζει από τη διάπραξη ενέργειας που είχατε ορκιστεί ότι θα αποφεύγατε (κάπνισμα, ποτό, υπερφαγία). Σε καθεμία από τις παραπάνω περιπτώσεις, δε χωρά αμφισβήτηση της εκδήλωσης της συμπεριφοράς. Το αίσθημα της ενοχής αρμόζει όταν έχει διαπραχθεί κάτι κακό. Είναι λογικό να αισθάνεται κανείς ενοχή για μία πράξη που είναι αξιοκατάκριτη. Η απουσία τύψεων μάλιστα, σε τέτοιες περιπτώσεις, ίσως αποτελεί σημάδι ψυχοπάθειας.
Το πρόβλημα αρχίζει όταν η ενοχή γίνεται ανακυκλωμένη σκέψη. Ανεξάρτητα από το πόσο το επιθυμείτε, μία πράξη του παρελθόντος είναι αδύνατον να αλλάξει. Αποδεχθείτε αυτό που έχει συμβεί, απολογηθείτε στον άνθρωπο που ζημιώσατε και σκεφθείτε τρόπους αποφυγής της διάπραξης της ενέργειας στο εξής. Αν έχετε παραβιάσει τα προσωπικά σας όρια (όπως για παράδειγμα με την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, ή την απιστία), καλό είναι να αποφύγετε τον μελλοντικό σας εκτροχιασμό μέσα από την αναζήτηση υποστήριξης από ανθρώπους που μπορούν να σας βοηθήσουν να απαλλαγείτε από τη βλαβερή συνήθεια, ή να συμβάλουν στην πρόοδό σας.
Τέλος, η φυσική τάση του ανθρώπου για εγωκεντρισμό τον οδηγεί στο να εικάζει ότι οι γύρω του αποδίδουν στις σκέψεις και τις ενέργειές του πολύ περισσότερη σημασία απ’ ότι στην πραγματικότητα. Μία συμπεριφορά που σας βασανίζει από τύψεις, όπως για παράδειγμα η ακούσια προσβολή ενός φίλου, μπορεί να μην έχει καν διαπεράσει τη συνείδηση του συγκεκριμένου ανθρώπου.
Πηγή Ενοχής 2: Ενοχή για κάτι που επιθυμείτε, αλλά δεν έχετε διαπράξει
Στο μυαλό σας τριγυρίζει η σκέψη μίας πράξης, η διάπραξη της οποίας αντιβαίνει στον ηθικό σας κώδικα ή η οποία είναι ανέντιμη, άτιμη ή παράνομη στη φύση της. Όπως ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζίμι Κάρτερ, μπορεί να έχετε ποθήσει άτομο άλλο από τον σύζυγο ή τον σύντροφό σας. Πρόκειται ένα δύσκολα διαχειρίσιμο είδος ενοχής. Είναι αλήθεια πως, αφού η ενέργεια δεν έχει διαπραχθεί, εξακολουθείτε να παραμένετε τίμιοι. Είναι ωστόσο γνωστό ότι, η ίδια η σκέψη της πράξης παραβαίνει τα προσωπικά σας όρια και είναι ικανή να πυροδοτήσει την ενοχή εξίσου με την πραγματοποίηση της σκέψης. O σύμφωνα με τον Φρόυντ μηχανισμός άμυνας για την αυτοτιμωρία των απαγορευμένων, απαράβατων συλλογισμών είναι είτε η απώθηση (κατά την οποία η κρυφή επιθυμία καταπνίγεται), ή η άρνηση (κατά την οποία η κρυφή επιθυμία δεν αναγνωρίζεται)· διεργασίες οι οποίες, ωστόσο, είναι απίθανο να οδηγήσουν σε ικανοποιητικό αποτέλεσμα, καθώς πρόκειται για άμυνα απέναντι στα ίδια σας τα συναισθήματα, με αποτέλεσμα να γίνεστε έρμαιά τους και να συμπεριφέρεστε με τρόπο που τροφοδοτεί τις ενοχές.
Η θεραπευτική προσέγγιση της Αποδοχής και της Δέσμευσης (Acceptance and Commitment Therapy, ACT), οδηγεί στη διαχείριση του συγκεκριμένου τύπου ενοχών. Μπορείτε να αναγνωρίσετε τις αθέμιτες σκέψεις, να τις αποδεχθείτε ως κομμάτι της παρούσας εκδοχής του εαυτού σας, και να δεσμευτείτε για την αλλαγή της συμπεριφοράς που δεν περιλαμβάνει την πραγματοποίηση των σκέψεων. Αντί λοιπόν να τις αποκρύπτετε, μπορείτε να παραδέχεστε τις άνομες σκέψεις και επιθυμίες και συνειδητά να προσπαθείτε να τις μετριάσετε.
Πηγή Ενοχής 3: Ενοχές για κάτι που νομίζετε πως διαπράξατε
Όπως διδάσκουν οι γνωσιακές θεωρίες για τα συναισθήματα, μεγάλο μέρος της δυστυχίας που βιώνουμε οφείλεται στις ίδιες μας τις παράλογες σκέψεις που αφορούν τις καταστάσεις. Εάν λοιπόν πιστεύετε πως έχετε διαπράξει κάτι κακό, η ενοχή που αισθάνεστε μπορεί να είναι ίδια με την ενοχή που θα σας βάραινε αν είχατε πράγματι διαπράξει την ενέργεια, πιθανόν το βάρος μάλιστα να φαινόταν πολύ μεγαλύτερο. Ένα αρκετά συνηθισμένο παράδειγμα από τη γνωσιακή αιτία ενοχών είναι η μεταφυσική πεποίθηση ότι μπορείτε να γρουσουζέψετε κάποιον μόνο με την αρνητική σας σκέψη. Αν φερ’ ειπείν, εύχεστε μία αναποδιά σε κάποιον ερωτικό αντίζηλο, η οποία στη συνέχεια πραγματοποιείται, ενδέχεται να την αποδίδετε, σε κάποιο επίπεδο, στην κακόβουλη σκέψη σας.
Είναι επίσης γνωστό ότι η μνήμη των γεγονότων είναι εξαιρετικά ελαττωματική· είναι πιθανό να μην έχετε κάνει τίποτα κακό, όμως να έχετε διαστρεβλωμένη ανάμνηση, πιστεύοντας ότι κάνατε, ιδιαίτερα μάλιστα αν πρόκειται για μια πολύ φορτισμένη συναισθηματικά κατάσταση. Ύποπτοι εγκλημάτων μπορεί να έχουν στρεβλές αναμνήσεις φυτεμένες στο μυαλό τους και να είναι πεπεισμένοι, όχι απλώς ότι ήταν παρόντες στη σκηνή του εγκλήματος, αλλά ότι πράγματι το διέπραξαν. Βεβαιωθείτε, προτού κατηγορήσετε τον εαυτό σας για κάτι κακό, πως πράγματι αυτό έχει συμβεί. Αν παραποιείτε τα γεγονότα της μνήμης σας έτσι ώστε να μοιάζετε υπαίτιοι, τότε είναι ίσως καιρός για μεγαλύτερη αντικειμενικότητα.
Ίσως έχετε κάποιον πολύ άρρωστο φίλο ή κάποιον φίλο που φροντίζει έναν ασθενή· Έχετε αφιερώσει ώρες από το χρόνο σας για να βοηθήσετε το φίλο σας, όμως πλέον οι υποχρεώσεις σας δε σας το επιτρέπουν· Ενδεχομένως οι γείτονές σας θρηνούν μία απώλεια ή μία καταστροφή λόγω πυρκαγιάς στο σπίτι τους· ενώ έχετε αφιερώσει ημέρες ή εβδομάδες από το χρόνο σας, πλέον είναι αδύνατον να συνεχίσετε. Έτσι, η ενοχή αρχίζει να φωλιάζει και πασχίζετε απεγνωσμένα να μηχανευτείτε τρόπους ώστε να βοηθήσετε, παρόλο που σας κοστίζει αισθητά. Οι ψυχολόγοι προσδιορίζουν το συναίσθημα αυτό της εξάντλησης με τον όρο «κόπωση της συμπόνιας» (compassion fatigue), το οποίο αν και αφορά κυρίως τους επαγγελματίες φροντιστές, παρατηρείται και σε ανθρώπους οι οποίοι προσφέρουν ανεπίσημα, αδιάκοπη υποστήριξη σε ανθρώπους που το έχουν ανάγκη. Η ενοχή λόγω της πίστης ότι οφείλουν να κάνουν περισσότερα, επιδεινώνει τη συναισθηματική αφαίμαξη. Μπορείτε να αποφασίσετε αν θα εξακολουθήσετε να κάνετε τις αναγκαίες θυσίες ώστε να βοηθάτε τους ανθρώπους· είναι ωστόσο σημαντικό να διαχωρίσετε την επιθυμία του να συνδράμετε από τον φόβο των ενοχών που θα σας πνίξουν. Η συνδρομή λόγω ενοχών απλά θα σας εξαντλήσει περισσότερο, με αποτέλεσμα να γίνετε λιγότερο χρήσιμος ως φροντιστής.
Πηγή Ενοχής 4: Ενοχή επειδή τα καταφέρνετε καλύτερα από κάποιον άλλον
Η εμπειρία της «ενοχής του επιζώντα», (survivor guilt) παρατηρείται σε επαγγελματίες που συνεργάζονται με βετεράνους πολέμου, οι οποίοι επέζησαν σε αντίθεση με τους συντρόφους τους. Η ενοχή του επιζώντα παρατηρείται επίσης σε ανθρώπους οι οποίοι έχουν χάσει την οικογένεια, τους φίλους ή τους γείτονες σε καταστροφές ενώ οι ίδιοι παρέμειναν αλώβητοι, ή έστω επέζησαν.
Η ενοχή του επιζώντα έχει επίσης εφαρμογή, πέρα από τους διασωθέντες, και σε ανθρώπους που απολαμβάνουν καλύτερη ζωή σε σχέση με συγγενείς ή φίλους τους. Συχνά για παράδειγμα, πρωτοετείς φοιτητές βιώνουν αντικρουόμενα συναισθήματα που αφορούν την επιτυχία τους στις σπουδές· ενώ θέλουν να προοδεύουν (όπως το ίδιο θέλουν και οι οικογένειές τους), οι φοιτητές αισθάνονται ένοχοι για ευκαιρίες που απολαμβάνουν οι ίδιοι, ευκαιρίες που δεν δόθηκαν στα αδέρφια ή στους γονείς τους. Αναπτύσσουν έτσι αυτοκαταστροφική συμπεριφορά η οποία αποτρέπει την ακαδημαϊκή τους πρόοδο, σε μία προσπάθεια να «προστατεύσουν» τα μη προνομιούχα μέλη της οικογένειά τους. Η λογική προστάζει βέβαια πως πραγματική επιθυμία των μελών της οικογένειας είναι η επιτυχία των φοιτητών στις σπουδές (και ως εκ τούτου η τίμηση της οικογένειας), μία λογική που ωστόσο εξανεμίζεται λόγω της ενοχής του επιζώντα.
Το αντίδοτο στην ενοχή του επιζώντα είναι η υπενθύμιση του πόσο υπερήφανοι, χαρούμενοι και ευνοημένοι είναι οι άνθρωποι που σας αγαπούν και σας νοιάζονται. Να θυμάστε όσο και αν είναι δύσκολο, ότι η αποτυχία σας δε μπορεί ούτε να επαναφέρει κάποιον στη ζωή ούτε να κάνει τους ανθρώπους σας να αισθανθούν καλύτερα. Η επίγνωση του ότι οι προσπάθειές σας είναι φόρος τιμής στους αγαπημένους σας πρέπει ν’ αποτελεί την έμπνευσή σας. Μην απογοητεύεστε αν δε μπορείτε να εκπληρώσετε τους πιο υψιπετείς στόχους σας (ή τους στόχους που έχουν θέσει οι άλλοι για εσάς). Τουλάχιστον, να αναγνωρίζετε ότι προσφέρετε στον εαυτό σας την ευκαιρία να τους επιτύχετε.
Επιμέλεια: Μαρίνα Σίσκου